عراق و همسایگانش، تبدیل چالش ها به فرصت

میدل ایست نیوز: در ماه های گذشته نشانه های احیای نقش ازدست رفته عراق در منطقه، چه منطقه خلیج و چه سرتاسر جهان عرب، آشکار شد. بازگشت بغداد به این نقش با چالش های اقتصادی و امنیتی ناشی از سه جنگ در چهار دهه گذشته در این کشور مواجه است. جنگ هایی که زیرساخت های عراق را نابود و نهاد قدرت را در آن ضعیف و از آن به میدانی برای رقابت های منطقه ای تبدیل کرد.

اما دو تحول مهم در سال 2018 نشان داد که عراق سیاست مستقلی را پیش گرفته که دیگر از آنچه ایران یا امریکا به آن دیکته می کنند مستقل است. نخستین تحول پیروزی عراق بر تروریست های داعش بود، و دیگری تقویت هویت ملی عراقی که با طایفه گرایی و دخالت خارجی مخالف است.

تظاهرات گسترده مردم عراق علیه فساد اداری و مالی در کشور و نیز فرقه گرایی که حتی به حمله به دفاتر احزابی انجامید که نماد فساد و دخالت خارجی بودند در راستای همین تقویت هویت ملی معنا می یابد.

همزمان با این تحولات عراق با سرعت بالا پس از دهه ها دشمنی صریح یا روابط سرد به سوی کشورهای خلیج رفت. در رقابت شدید میان کشورهای خلیج و با کاهش دخالت امریکا در منطقه احتمال افزایش تأثیر منطقه ای عراق بالا رفته است. عراق برای این کار باید دست به چانه زنی های استراتژیکی بزند که برایش امنیت و دستاورد اقتصادی داشته باشد.

کارت های بغداد

با انتخاب «عادل عبدالمهدی» به نخست وزیری، کشورهای خلیج در پی بهبود روابط با عراق برآمدند. شش ماه از حکومت وی نگذشته بود که موضوع به مسابقه ای تمام عیار برای حضور در عراق تبدیل شد. میان نوامبر 2018 تا آوریل 2019 دست کم 8 هیئت از ایران و کویت و عربستان و قطر به بغداد و اربیل سفر کردند. در همین زمان کوتاه، مقامات عراقی نیز دست کم یک بار به هر یک چهار کشور خلیج سفر کردند.

این کشورها با پیشنهادهای سخاوتمندانه برای همکاری با عراق در عرصه بازرگانی و حمل و نقل و انرژی که همه ابعاد راهبردی دارد خود را به عراق نزدیک کردند. همزمان با شدت گرفتن اختلافات میان ایران با امارات و عربستان، دولت عراق بایست سازوکار تازه ای برای روابط دوجانبه با همسایگانش می اندیشید.

از آنجا که عراق تنها کشور دموکراتیک در منطقه خلیج است، به نحوی که هر سیاستمداری که دستاورد روشنی نداشته باشد در انتخابات کنار گذاشته می شود، دولت جدید با جدیت سیاست خارجی حساب شده ای را برای تقویت اقتصاد و امنیت خود پیش گرفته و خود را از همه اختلافات موجود در منطقه دور نگه داشته است.

این سیاست در کنار نیاز عراق به همسایگانش باعث شد که عراق سیاست تعامل با همه اطراف را پیش بگیرد و این سیاست به راهبرد اصلی دولت تبدیل شد.

شرایط منطقه ای نیز به صورت کم سابقه ای به کمک عراق آمد. مثلا کاهش صادرات نفت ایران براثر تحریم ها باعث می شود که در نشست آتی اوپک که احتمالا در آن کاهش تولید پایان خواهد یافت عراق فرصت افزایش تولید و درنتیجه افزایش درآمدهایش را داشته باشد. عراق امروز دومین تولیدکننده بزرگ نفت در اوپک است و می کوشد تولید خود را به 5 میلیون بشکه در روز برساند.

با این همه شرایط منطقه چالشی جدی دربرابر مهندسان سیاست خارجی عراق است. در وضعیتی که همه کشورها برسر نفوذ در عراق رقابت می کنند، عراق کارت های بازی متعددی در دست دارد. کشورهای خلیج می کوشند برای کاهش نفوذ ایران سرمایه گذاری های خود در عراق را افزایش دهند و این سودی دوجانبه برای عراق خواهدبود.

البته به احتمال قوی عراق با افزایش نفوذ کشورهای شورای همکاری محتاطانه برخورد خواهد کرد چون می داند که نباید به بی طرفی خود میان ایران و عربستان هیچ آسیبی برساند.

مشارکت راهبردی

در تنش دیپلماتیک اخیر میان عراق و بحرین در پی توئیت «مقتدی صدر» درباره برکناری پادشاه بحرین، عربستان با آرامشی نمایان برخورد کرد و ضمن تأکید بر مخالفت با دخالت در امور داخلی بحرین خواستار آرامش شد. هدف اصلی عربستان در نزدیک شدنش به عراق تلاش برای مبارزه با نفوذ ایران در عراق است.

دربرابر، قطر به عراق به چشم قدرتی رو به رشد در منطقه نگاه می کند و می کوشد که با مشارکتی راهبردی با عراق جانشینی برای شورای همکاری خلیج که عملا در کما به سر می برد پیدا کند.

کویت هم ثبات در عراق را بخشی از امنیت داخلی خود می داند. این را بیش از هر چیز از اینجا می توان دریافت که با شدت گرفتن اعتراضات و تظاهرات در بصره در تابستان گذشته، کویت هیئتی را برای حل مشکلات مربوط به انرژی به بصره اعزام کرد. بی تردید هر آشوبی در جنوب عراق موجی از مهاجران را به کویت روانه خواهد کرد.

دولت جدید عراق چندین توافق نامه مربوط به برق و نیروگاه و حمل و نقل و بازرگانی با کویت و عربستان و قطر بسته است. این به روشنی نشان می دهد که عراق می خواهد از وابستگی خود به ایران بکاهد.

ایران همچنان اهرم های نفوذ مهمی در عراق دارد. سال گذشته در پی تأخیر عراق در پرداخت بدهی های خود به ایران بابت برقی که از ایران دریافت می کرد، ایران صادرات برق خود را متوقف کرد و در پی آن بزرگ ترین تظاهراتی که عراق پس از 2003 تجربه کرده بود رخ داد.

علاوه بر این، کشورهای خلیج هچنان راهی طولانی برای تبدیل شدن به یک شریک اقتصادی واقعی در پیش دارند، در حالی که ایران دومین شریک بزرگ تجاری بغداد است و دو کشور می کوشند که مبادلات مالی خود را از 12 میلیارد به 20 میلیارد دلار در سال برسانند.

به لحاظ قدرت نرم هم، با توجه به اکثریت شیعی عراق دست کشورهای خلیج در رقابت با نفوذ نرم ایران در میان شیعیان عراق بسته است. به خصوص که علمای وهابیت نقش بسیاری در نفرت پراکنی علیه شیعیان داشته اند.

با وجود این، کشورهای خلیج فرصت مهمی برای تبدیل شدن به شریکی راهبردی برای عراق دارند به شرط آنکه در شراکت خود با عراق منافع اقتصادی و امنیتی طرفینی را در نظر بگیرد نه ابزاری در یک نقشه نفوذ منطقه ای.

بغداد تاکنون پیام های روشنی فرستاده تا نشان دهد که در پی تقویت نقش منطقه ای خود است. از همه روشن تر میزبانی نشست رؤسای مجالس کشورهای همسایه عراق در بغداد بود که همه کشورها در بالاترین سطح در آن حاضر شدند و اینگونه اهتمام خود به عراق را نشان دادند. نشستی که کسانی از ناممکن بودن برگزاری آن سخن گفته بودند.

عراق در این راستا گستره روابط خود را به مصر و اردن نیز کشاند و نشست سران سه کشور در قاهره نشانه آشکار تبدیل عراق به کشوری قدرتمند و مورد اعتماد به عنوان یک هم پیمان در جهان عرب بود.

نتیجه

در نهایت باید گفت که عراق فقط وقتی می تواند نقشی محوری در منطقه داشته باشد که ثبات و توسعه اقتصادی خود را تثبیت کند. عراق باید بکوشد که از رقابت ایران و عربستان بیشترین بهره را برای منافع خود ببرد.

دیگر کشورهای خلیج نیز باید در تعامل با عراق متوجه باشند که عراق نیازمند داشتن روابط دوستانه با همه همسایگانش است تا به منافع اقتصادی دست یابد.

نکته مهم آن است که همه این کشورها باید بدانند که عراق با اقتصادی قوی و نهاد حاکمیت مقتدر به سود کشورهای خلیج و ایالات متحده خواهد بود و باعث کاهش نفوذ ایران در منطقه خواهد شد. به خصوص که انتخابات اخیر نشان می دهد که مردم عراق بیش از پیش با شک و تردید به ایران می نگرند و بی میلی عراق به ایران منشأ داخلی دارد نه خارجی.