کارشناسان انستیتو واشنگتن بررسی کردند: گروه های مسلح شیعی در عراق و سوریه و لبنان در مرحله پساسلیمانی

میدل ایست نیوز: انستیتو واشنگتن برای خاور نزدیک میزبان نشستی با حضور «مایکل نایتس»، «فیلیپ اسمیت»، و «حنین غدار» درباره آینده گروه های مسلح شیعه در عراق و لبنان و سوریه بود. نایتس طی دو دهه گذشته در کنار نیروهای امنیتی و وزارتخانه های دولت عراق پژوهش های میدانی در این کشور انجام داده است. اسمیت نیز بنیان گذار پروژه «تعیین نقشه حضور شبه نظامیان شیعه» در این انستیتو است. غدار هم سردبیر چند نشریه و رسانه لبنانی بوده است. آنچه در پی می آید خلاصه اظهارات آنهاست.

عراق

مایکل نایتس در سخنان خود در این نشست گفت که «قاسم سلیمانی»، فرمانده جان باخته نیروی قدس سپاه، نقشی مهم در این نهاد بسیار بانفوذ ایرانی داشته است. او با هوشمندی و خلاقیت و پشتوانه سیاسی اش سیاست پیچیده ایران در ایجاد شبکه ای از گروه های مسلح نیابتی در منطقه و نظارت بر عملکرد آنها را بر عهده گرفت.

ترور وی در نگاهی کلان پیامدهای پرمخاطره ای برای عراق دارد. سپتامبر گذشته اوج نفوذ ایران در کشورهای همسایه اش را تجربه کرد. سپاه توانست از این نیروهای برون مرزی برای «دفاع در خارج از مرزها» استفاده کند. ایران پس از کسب این سلطه بزرگ بر عراق اکنون نیازمند حفظ آن است.

اما سپاه ایران در یک سو و نیروهای الحشد الشعبی در سوی دیگر به صورتی بیش از اندازه وابسته به حضور شخص سلیمانی و یار وفادارش در عراق، «ابومهدی المهندس» بودند. ترور این دو، باعث نوعی گشایش سیاسی در عراق شد که در نتیجه آن در آینده ای بسیار نزدیک شاهد شکل گیری دولتی جدید در عراق خواهیم بود.

این اقدام همچنین پروژه یکپارچه کردن و تغییر ساختار الحشد الشعبی را با مشکل مواجه کرد و آتش رقابت در میان گردان های تابع آن را شعله ور کرد. پیش از این قرار بود گردان های حزب الله عراق مسئولیت این یکپارچه سازی را برعهده بگیرند اما اکنون دیگر گروه های حشد در این باره مدعی هستند و راهبردهای متفاوتی را پیش خواهند گرفت و این باعث تضعیف موقعیت حزب الله خواهد شد.

حمله امریکا همچنین باعث شد که «سید مقتدی صدر» به نیروی سیاسی تأثیرگذارتری تبدیل شود و احتمالا وی نقشی کلیدی در معرفی نخست وزیر آینده عراق خواهد داشت. البته حتی پس از تظاهراتی که وی در 24 ژانویه در عراق علیه حضور نیروهای امریکایی به راه انداخت، وی با مخالفت هایی درون گروهی مواجه شده که مهار آن کار آسانی نیست. به احتمال قوی هواداران صدر به دو دسته تقسیم خواهند شد که گروهی به سمت ایران گرایش می یابند و گروهی دیگر به موج سواری بر تظاهرات مدنی مردم ادامه خواهند داد. خود صدر نیز در این میان به بندبازی ادامه خواهد داد.

اما نیروی قدس دیگر نمی تواند وابسته به دو رهبر کاریزماتیک مانند سلیمانی و المهندس باشد و به جای آن در پی توزیع نیرو میان گروه های کوچک تر و کم نفوذتر خواهد رفت و این باعث تنوع در سیاست ایران می شود.

در آینده امریکا برای بهبود سیاست خود در عراق باید به سه اقدام دست زند: نخست شناسایی گروه های تأثیرگذاری که دوست امریکا هستند. امریکا باید به دفاع از تظاهرات کنندگان مدنی بپردازد و به نسل آینده سران عراق توجه کند و از دل فعالان تظاهرات نیروهای سیاسی تازه نفسی پیدا و ایجاد کند که بتواند با آنها تعامل داشته باشد. دوم، ادامه روند تهدید و تحریم شخصیت های عراقی ای که خلاف سیاست های امریکا فعالیت می کنند. سوم، مذاکره با بغداد درباره چارچوب همکاری پایدار امنیتی.

امریکا با پیش گرفتن نقش نظامی کم تنش و با تحرکات کمتر نظامی حتی می تواند رضایت فردی مانند صدر را هم جلب کند. صدر برای حفظ مشروعیت خود بر خروج نیروهای امریکایی پافشاری خواهد کرد، اما این لزوما به معنای خروج کامل امریکا نخواهد بود بلکه می تواند به معنای تغییراتی در عملیات رزمی امریکا در خاک عراق باشد.

بی تردید نزدیکان صدر بخشی از مذاکرات درباره چارچوب همکاری امنیتی جدید میان عراق و امریکا خواهند بود. اما درباره  بهبود احتمالی روابط امریکا با ایران به نظرم باید تا 2021، یعنی بعد از انتخابات ایران و امریکا منتظر ماند.

سوریه

فیلیپ اسمیت نیز در سخنان خود گفت که قاسم سلیمانی در فرماندهی خود سیاستی کاملا عملگرایانه پیش گرفت. او توانست سوریه را به بزرگ ترین میدان نفوذ ایران در خارج از مرزهایش تبدیل کند. وضعیتی که پس از ترور وی هم برقرار ماند و معلوم نیست در آینده نزدیک قابل تغییر باشد.

«بشار اسد» حتی اگر بخواهد ایرانی ها را از سوریه بیرون بیندازد توانایی این کار را ندارد، ضمن اینکه شاهدی بر چنین تمایلی هم دیده نمی شود.

با اینکه ایران همچنان برای حضور خود در سوریه باید با نفوذ ترکیه و روسیه رقابت کند، همچنان سوریه بزرگ ترین جایزه راهبردی اقدامات ایران است. ایران در سوریه سکوهایی برای شلیک موشک به اسرائیل درست کرده و سلطه خود را در برخی مناطق سوریه تحکیم کرده است. همچنین با ایجاد مراکز فرهنگی و تبلیغاتی و با کمک گروه های شیعه محلی ایدئولوژی «مقاومت» را در سوریه اشاعه می دهد.

پس از ترور سلیمانی، ایران به الگوی عملکرد خود در سوریه ادامه خواهد داد: تقویت گروه های مسلح کوچک و قراردادن آنها زیر چتر حمایتی خود و ایجاد اختلاف میان آنها برای آنکه همچنان تحت کنترل ایران بمانند.

هم اکنون مناطقی در سوریه به خصوص در نزدیکی مرز عراق تحت کنترل این گروه هاست. در این مناطق پایگاه های نظامی متعددی برپا شده و از افراد محلی سربازگیری می شود. این منطقه چون گذرگاه زمینی ایران به مرزهای لبنان با اسرائیل است به لحاظ ژئوپلتیک برای ایران اهمیت بسیاری دارد.

امریکا اگر در صدد ادامه عملیات نظامی خود علیه این گروه های وابسته به ایران است بهتر است این کار را در سوریه کند و نه در عراق، تا تنش تازه ای در عراق ایجاد نشود. ترور قاسم سلیمانی در خاک عراق به سید مقتدی صدر فرصت داد تا از خشم مردمی برای تحقق اهداف خود استفاده کند.

لبنان

حنین غدار نیز در بخش مربوط به لبنان گفت که حزب الله لبنان ریشه دارترین بازوی منطقه ای ایران به لحاظ نهادی است، اما ترور سردار سلیمانی حزب الله را با چالش هایی مواجه می کند.

تا سال 2011 و دخالت مستقیم نظامی ایران در سوریه و افزایش نقش قاسم سلیمانی، حزب الله لبنان فضایی برای مانور داشت. اما پس از این تاریخ از فضای مانور حزب الله و نوعی «استقلال عمل» آن در عرصه های سیاسی و اقتصادی کاسته شد.

امروز که قاسم سلیمانی در میان نیست، به نظر می آید  که حزب الله تلاش خواهد کرد که اندکی بر استقلال عمل خود دربرابر ایران بیفزاید هرچند می داند که دستیابی به چنین چیزی آسان نخواهد بود. حزب الله هم اکنون با مشکل کاهش منابع مالی و نیروی انسانی مواجه است و بسیاری از متحدان خود را در سوریه ازدست داده است.

تظاهرات در لبنان که علیه طبقه سیاسی فاسد در این کشور است هم کار حزب الله را به عنوان بخشی از این طبقه سیاسی که هدف غیر مستقیم شعارهاست دشوار کرده است.

دربرابر این چالش ها، برای اولین بار حزب الله دولتی در لبنان بر سر کار آورد که کاملا تشکیل شده از متحدانش است. حزب الله با اینکه به پروژه های مشترک خود با ایران برای تولید موشک های نقطه زن ادامه می دهد، نمی تواند از پس هزینه های جنگی تازه با اسرائیل برآید و برای این کار باید سلطه خود را بر دستگاه نظامی و امنیتی لبنان تحکیم کند.

رسانه های داخلی لبنان حزب الله را متهم می کنند که با انبار کردن کالاهای غذایی برای تأمین سبدهای حمایتی باعث قحطی در کشور شده است. آنها همچنین حزب الله  را به قاچاق کالاهای ایرانی و ارسال دلار به سوریه که باعث کمبود ارز در لبنان و افزایش بی سابقه قیمت آن شده متهم می کنند.

قانون ماگینسکی که اخیرا در امریکا تصویب شد می تواند نقش مهمی در بستن دست حزب الله لبنان داشته باشد.

ازسوی دیگر امریکا با خودداری از کمک به نجات دولت کنونی لبنان می تواند ضربه ای سخت به حزب الله بزند. سران حزب الله همیشه از تمایل جامعه بین الملل به حفظ ثبات در لبنان بیشترین استفاده کرده اند. به نظر می آید که شکست دولت فعلی باعث مشکلات جدی در لبنان می شود که می تواند معترضان مدنی را به تلاش برای نوسازی نظام سیاسی این کشور وادارد.