نویسندگان: هریت حسن (یکی از اعضای ارشد غیرمقیم کارنگی مرکز خاورمیانه که تمرکز تحقیقات او بر عراق، فرقه گرایی، هویت سیاسی، بازیگران مذهبی و روابط دولت-جامعه است،) و خضر خادور (محقق غیرمقیم در کارنگی مرکز خاورمیانه در بیروت که زمینه اصلی تحقیقات او روابط نظامی-شهروندی و هویت های محلی در سرزمین شام با تمرکز بر سوریه است)
میدل ایست نیوز: منطقه مرزی بین شهر بوکمال در سوریه و قائم در عراق در نزدیک به دو دهه گذشته به یک منطقه به شدت نظامی و بی ثبات در قلب خاورمیانه و اساسا به کانون یک رقابت ژئوپولتیک منطقه ای با حضور مضاعف گروه های شبه نظامی تحت حمایت ایران، حملات هوایی اسرائیلی و ایالات متحده و حملات هواپیماهای بدون سرنشین تبدیل شده است.
این منطقه از دیرباز یکی از گذرگاه های شبه نظامیان جهادگرا بوده است. این منطقه مرزی پس از حمله تحت رهبری ایالات متحده به عراق در سال ۲۰۰۳ به محل اصلی ورود جهادگرایان از سوریه به عراق تبدیل شد و پس از آغاز ناآرامی های سوریه در سال ۲۰۱۱ با برعکس شدن جریان رفت و آمدها، هجوم جنگجویان و جهادگرایان از عراق به سوریه را شاهد بود. هر دو منطقه مرزی بوکمال و قائم در تابستان ۲۰۱۴ تحت اشغال خلیفه خودخوانده داعش درآمدند و منطقه به یکی از مقرهای اصلی این گروه تروریستی تبدیل گشت. داعش با هدف تشکیل یک کشور بزرگ در سرزمین شام (با مرزهای سوریه و عراق) منطقه موسوم به فرات (ولایت فرات) برقرار و دو منطقه بوکمال و قائم را ادغام کرد و مرزهای جدا کننده دو کشور در نزدیک به ۱۰۰ سال گذشته را برداشت.
یک سری عوامل در افزایش اهمیت این منطقه مرزی موثر بوده اند. اول اینکه قائم و بوکمال یک مسیر استراتژیک بین دمشق و بغداد به شمار می رود و با توجه به فاصله اندک بین این دو منطقه (حدود ۷ کیلومتر)، آنها پرجمعیت ترین مناطق در هر دو سوی مرز حساب می شوند. تشابه و ارتباط بین این دو جامعه که اکثریت جمعیت آنها را عرب های اهل تسنن تشکیل داده اند، و روابط قومی-قبیله ای و خانوادگی که در دو سوی مرز برقرار است، این منطقه را در معرض ظهور احساس همبستگی پن-سنی و پن-عربی قرار داده است. دوم اینکه منطقه بوکمال-قائم در نزدیکی رود فرات قرار دارد و زمین های کشاورزی اطراف آنها حاصلخیزترین زمین ها در نزدیکی مرز به شمار می روند و زنجیره تامین مواد غذایی خودکفا و مسیرهای پنهانی برای شبکه های متشکل از بازیگران غیردولتی از جمله شورشی ها و قاچاقچیان در عبور از مرز را فراهم می آورد. سوم اینکه این منطقه اخیرا به مکان اصلی استقرار گروه های تحت حمایت ایران در هر دو سوی مرز و در منطقه ایست که بازیگران غیردولتی سوری و عراقی دیگری هم در آن حضور دارند. این استقرارها منطقه مرزی را به یک فضای موثر تبدیل کرده که در آن، ایران سعی دارد یک مسیر زمینی از مرزهای خود با عراق تا دریای مدیترانه را ایمن کند و این در حالی است که مقامات محلی سوری و عراقی تمایل دارند از نفوذ ایران به عنوان شرایط لازم برای مدیریت مرز و تامین امنیت برای تغییرات استفاده و حتی در صورت لزوم خود را با رویکرد آن هماهنگ کنند.
سوریه و عراق اول اکتبر ۲۰۱۹ و در پی شکست ارضی داعش، گذرگاه مرزی بوکمال-قائم را بازگشایی کردند تا تدابیر عادی سازی شرایط، اعمال قانون و توسعه تجارت فرامرزی را احیا کنند. این اتفاق بر اهمیت اهمیت گذرگاه افزود چرا که دو گذرگاه دیگر در مرز سوریه و عراق هنوز بسته هستند. نیروهای ایالات متحده دسترسی دولت سوریه تنف-ولید را مسدود کرده اند و نیروهای دموکراتیک سوریه، ائتلاف نیروهای شبه نظامی تحت فرمان یگان های مدافع خلق (گروه شبه نظامی کرد)، مانع از دسترسی دولت سوریه به گذرگاه ربیعه-یعربیه شده اند.
با این حال، شرایط موجود در منطقه خیلی پیچیده تر از اینهاست. تنظیمات جدیدی از قدرت و مدیریت مرزی پدید آمده که از شاخصه های آن می توان به مناسبات امنیتی جاری و دوگانه در میان کشورهای گوناگون و بازیگران غیردولتی و نیروهای در جستجوی خودمختاری در امتداد مرز قائم-بوکمال اشاره کرد. این شرایط امکان اعمال نفوذ بیشتر در سوریه و لبنان را برای ایران و یک فضای رفت و آمد برای گروه های شبه نظامی تحت حمایت این کشور فراهم می آورد. با افزایش دشمنی ها میان ایران از یک سو، و ایالات متحده و اسرائیل از سوی دیگر، بر ساختارهای قدرت در امتداد مرز تاثیر گذاشته و در عین حال، ضعف مقامات دولت های مرکزی و رقابت در میان گروه های محلی و قبیله ای شرایط را پیچیده تر کرده اند.
در نتیجه، منطقه مرزی به شدت نظامی شده و اکنون یک مسیر پنهانی برای رفت و آمدهای ائتلاف های شبه نظامی تحت حمایت ایران به دلایل سیاسی، نظامی و اقتصادی به شمار می رود. گذرگاه بوکمال-قائم به جای اینکه صرفا یک مسیر عبور و مرور بین دو کشور مستقل باشد، بیشتر به عنوان کانون مقاماتی از تهران، بغداد و دمشق عمل می کند. حتی پس از شکست داعش هم حضور بازیگران فراملی مرتبط با تهران همچنان بر شرایط در گذرگاه احیا شده سایه می اندازد.
از جدایی تا در هم تنیدگی
برای درک چگونگی رخ دادن این وضعیت، باید اندکی در زمان به عقب بازگشت. منطقه مرزی بین سوریه و عراق در حوالی قائم و بوکمال در چند دهه گذشته به دلیل قطع روابط دیپلماتیک و تجارت مرزی، راکد بود. عراق و سوریه که در آن زمان تحت کنترل شاخه های رقیب از حزب بعث بودند، به ندرت با یکدیگر چشم در چشم می شدند. اوضاع امور در اواخر دهه 1990، هنگامی که دو کشور روابط تجاری و جا به جایی های مردم در مرز را از سر گرفتند، شروع به تغییر کرد. آنگاه، حمله تحت رهبری آمریكا به عراق در سال 2003 مرحله جدیدی را در منطقه رقم زد و به احیای فعالیت های غیرقانونی منجر شد، چرا که جهادگرایان شروع به ترانزیت از مرزها كردند. سال های درگیری در عراق و پس از آن هم جنگ داخلی طولانی و مداوم در سوریه از سال 2011، دو طرف این مرز را به شدت پیچیده کرد و این پیچیدگی ها تا امروز ادامه یافته است.
(این مطلب ادامه دارد.)
