مرز عراق و سوریه شکل دیگری به خود گرفته است (بخش پنجم)

نویسندگان: هریت حسن (یکی از اعضای ارشد غیرمقیم کارنگی مرکز خاورمیانه که تمرکز تحقیقات او بر عراق، فرقه گرایی، هویت سیاسی، بازیگران مذهبی و روابط دولت-جامعه است) و خضر خادور (محقق غیرمقیم در کارنگی مرکز خاورمیانه در بیروت که زمینه اصلی تحقیقات او روابط نظامی-شهروندی و هویت های محلی در سرزمین شام با تمرکز بر سوریه است)

میدل ایست نیوز: سمت سوری مرز قائم-بوکمال بین نیروهای دموکراتیک سوریه و نیروهای دولت بشار اسد تقسیم شده است. با این حال، گروه های شبه نظامی تحت حمایت سپاه پاسداران ایران نیز حضور قابل توجهی در بوکمال دارند. در شامیه که بخش تحت کنترل نیروهای متحد بشار اسد به شمار می رود، رسته هفدهم ارتش سوریه، گارد جمهوری خواه و برخی نیروهای روسی مرز بین نیروهای اسد و نیروهای دموکراتیک سوریه در سراسر فرات را کنترل می کنند. روس ها همچنین مرکزی متمرکز بر آشتی و مصالحه در بوکمال را می گردانند.

برخی از محله های این شهر به مراکزی برای شبه نظامیان تحت حمایت ایران از جمله کتائب حزب الله، فاطمیون، کتائب الامام علی، عصائب الحق و غیره تبدیل شده اند. در ماه مه 2019، شبه نظامیان فاطمیون که از جنگجویان شیعه افغان تشکیل شده، کنترل ساختمانی در منطقه دووار بوکمال را تنها به دلیل منظره مناسب جاده های اطراف آن در اختیار گرفتند. آنها در آنجا دوربین نصب و ساختمان را به یک مرکز عملیاتی تبدیل کردند. در مقابل آنها در سمت جزیره، نیروهای دموکرات سوریه منطقه را تحت کنترل دارند. این ترکیب واحدهای مسلح در نواحی مرزی قطعا سبب خواهد شد تنش ها در سال های آتی ادامه داشته باشند.

در مناطق تقسیم شده بین نیروهای دولت سوریه و نیروهای دموکرات سوریه نیز یک نظام سیاسی و اجتماعی موازی ایجاد شده است. با اینکه هر دو ناحیه از داعش پس گرفته شده، نیروهایی که این نواحی را در کنترل دارند، هر کدام می خواهند برنامه های خودشان را پیش ببرند. هدف برای دمشق گشودن مرز جهت تسهیل حرکات شبه نظامیان وابسته به تهران است. در همین حال، اولویت نیروهای دموکرات سوریه شکست دادن داعش است. از این رو، مشارکت با قبیله شیتات نقشی حیاتی در بیرون راندن داعش و کمک به نیروهای دموکرات سوریه در برقراری مشروعیت سیاسی با این دستاورد را ایفا می کند. این تفاوت در اهداف سیاسی به تفرقه و جدایی در بوکمال دامن زده است و چندپارچگی مرز را تشدید می کند.

امروز، تا جایی که مساله به نظام امنیتی دوگانه نواحی مرزی قائم-بوکمال مربوط می شود، مرز میان بازیگران رسمی و غیر رسمی امنیتی بسیار کمرنگ شده. در حقیقت، مشخص نیست که کدام یک اختیار عمل دارد چراکه گروه های شبه نظامیان به طور فزاینده در امور اقتصادی، امنیتی و حکومتی ادغام شده اند. این ابهام، بازتابی از تمایلات ژئوپلیتیکی مرزی، ملی و محلی به شمار می رود. با وجود حضور نیروهای امنیتی چندگانه، یک حس ناامنی بر اقتصاد و حکمرانی محلی سایه انداخته است. بنابر ادعای مقامات و ساکنان محلی، تنش های ناشی از حضور شبه نظامیان و ضعف نیروهای امنیتی رسمی، تامین امنیت کامل شهرهای مرزی و انتقال منابع جهت بازسازی و پایدارسازی بلند مدت را دشوار ساخته است.

مرز عراق و سوریه دیگر از نظر لغوی معنایی ندارد. در عوض، این مرز به یک ناحیه استراتژیک برای بازیگران مختلف تبدیل شده است. هیچ یک از بازیگران، تمایلی به تسهیل بازگشت پناهندگان یا بازسازی ندارند. در نتیجه، این منازعات شکل منطقه مرزی را بر مبنای منطق نظامی و امنیتی و بدون توجه به نیازها و خواسته های ساکنان آنجا تغییر داده است. برای مثال، کتائب حزب الله پهنه وسیعی از زمین های زراعی در منطقه مشاری در جنوب قائم را به یک منطقه نظامی تبدیل کرده و به کشاورزان محلی اجازه استفاده از آنجا را نمی دهد. این منطقه در حدود 1600 مزرعه را در بر می گیرید. اعضای انجمن محلی قائم مدعی شده اند که این تصمیم به اقتصاد منطقه ضربه خواهد زد، زیرا که در حدود 40 درصد از جمعیت از طریق کشاورزی امرار معاش می کنند. بخش صنعتی منطقه نیز به دلیل چندین دهه جنگ و تحریم های بین المللی خسارات شدیدی را متحمل شده است. شرکت فرآوری فسفات قائم که زمانی محصولات خود را صادر می کرد، پس از اشغال داعش، فعالیت خود را متوقف کرده، بیشتر تجهیزات و ماشین آلات آن از بین رفته و چند تکه و در ساخت زره و پوشش برای وسایل نقلیه استفاده شده است.

اگر رقابت ژئوپلیتیک توجیهی برای استقرار گروه های شبه نظامی در نواحی مرزی باشد، اما این فرصت های اقتصادی سودمند در منطقه است که آنها را به ایجاد یک ساز و کار سرمایه گذاری و تقویت حضور در آنجا ترغیب می کند. همانند دیگر بخش های سوریه، خشونت به ابزاری ضروری در سودآوری تبدیل شده و باتوجه به نرخ بالای بیکاری و افزایش نظامی گرایی دولت و اقتصاد، ایجاد، ملحق شدن و تقویت گروه های شبه نظامی روشی مناسب برای کسب سود به شمار می رود. با توجه به ضعف، ناکارآمدی و فساد موسسات دولتی، گاها افراد محلی از اقدامات گروه های شبه نظامی به فرماندهان حشد الشعبی شکایت می کنند.

در همین حال، حضور شبه نظامیان شیعه وابسته به سپاه پاسداران ایران، نگرانی ها از تشدید تنش های قبیله ای در مناطق سنی نشین را افزایش داده است؛ وضعیتی که می تواند زمینه را برای پدیداری مجدد داعش فراهم کند. یکی از نشانه های عمق نفوذ شبه نظامیان شیعه، حضور گروه کتائب الامام علی است که یک پایگاه در بوکمال دارد. یک شبه نظامی عضو این گروه گفت: «ما آنجا هستیم زیرا ارتش سوریه ضعیف است و در آن فاسد وجود دارد.» با شروع سال 2019، شبه نظامیان تمهیدات امنیتی سفت و سختی را در بوکمال در پیش گرفتند. آنها در مرز دوربین نصب کردند، ساختمان های از پیش ساخته بنا کردند و مردم را از نواحی مرزی تخلیه و به عراق فرستادند. آنها همچنین درختان را قطع کردند تا دید واضحی از مرز داشته باشند. اما حضور آنها، مانع از دخالت نیروهای امنیتی دولتی در سمت عراقی مرز نمی شود. اگرچه برخی در ارتش عراق، نیروهای ویژه ضدتروریسم و واحدهای اطلاعاتی، فاصله خود با شبه نظامیان وابسته به سپاه پاسداران را حفظ می کنند، اما اعضای مرزبانی عراق اذعان داشتند که شبه نظامیان برای جلوگیری از ورود دوباره داعش به خاک عراق دست به این اقدامات زده اند. آنها تصدیق کردند که به دلیل عدم توسعه نظام کنترلی و نظارتی مناسب، حضور شبه نظامیان در کنار نیروهای دولتی قابل توجیه است.

این دیدگاه را می توان اینگونه توضیح داد که فرمانده گارد مرزی عراق که به وزارت کشور وابسته است، با سازمان بدر نیز ارتباط دارد؛ یک گروه شبه نظامی با تاریخچه ای از روابط دیرینه و عمیق با سپاه پاسداران ایران که وزارت کشور را تحت کنترل دارد. این مساله نشان دهنده همکاری یا احتمالا تقسیم وظایف میان گارد مرزبانی و شبه نظامیان وابسته به سپاه پاسداران است. اما ترس از ظهور مجدد داعش را نمی توان غیرمنطقی دانست. عناصر وابسته به داعش همچنان در جستجوی فرصت برای هجوم به مرزها و تامین سرمایه های جایگزین هستند. طبق ادعای مقامات رسمی عراق، داعش توانایی قاچاق انسان، اسلحه و کالا در طول مرز را دارد. حدود 1200 نفر از اعضای آن در 9 ماه ابتدایی سال 2019 و به وسیله حرکت در گروه های کوچک و به کمک شبکه های قاچاق محلی یا کمک افراد فاسد نیروهای محلی، از مرز عراق و سوریه عبور کرده اند. ناامیدی های اقتصادی و دشمنی های قبیله ای می تواند برخی از افراد محلی را به سوی تلاش داعش برای یک قیام مجدد سوق دهد. (این مطلب ادامه دارد)