رقابت های استراتژیک ایران و امریکا در قائم و بوکمال (بخش ششم)

تغییر شکل مرز عراق-سوریه (بخش ششم)

تاثیرات منطقه ای مرز قائم-بوکمال

نویسندگان: هریت حسن (یکی از اعضای ارشد غیرمقیم کارنگی مرکز خاورمیانه که تمرکز تحقیقات او بر عراق، فرقه گرایی، هویت سیاسی، بازیگران مذهبی و روابط دولت-جامعه است) و خضر خادور (محقق غیرمقیم در کارنگی مرکز خاورمیانه در بیروت که زمینه اصلی تحقیقات او روابط نظامی-شهروندی و هویت های محلی در سرزمین شام با تمرکز بر سوریه است)

میدل ایست نیوز: وجود یک نظام امنیتی دوگانه در منطقه مرزی با قرارگیری نیروهای امنیتی دولتی در کنار شبه نظامیان، یک وضعیت ناپایدار ذاتی ایجاد کرده است. رقابت های برجسته ژئوپلیتیکی منطقه ای، یعنی تقابل آمریکا و اسرائیل با ایران، تحرکات مرزی را به شدت تحت تاثیر قرار داده و منطقه مرزی قائم-بوکمال را به صحنه ای برای یک پیکربندی دوباره ژئواستراتژیک که در آن ایران و متحدانش برای نفوذ بیشتر رقابت می کنند، تبدیل کرده است.

حمایت اخیر ایران از دولت های سوریه و عراق در جنگ با مخالفان مسلح خود، روابط آن با هر دو کشور را محکم تر کرده است. در همین حال، سپاه پاسداران ایران با ایجاد و گسترش یک شبکه فراملی از شبه نظامیان، آزادی دولت های هر دو  کشور در فعالیت مستقل آنها از منافع ایران را محدود ساخته است. شبکه گروه های شبه نظامی تحت رهبری سپاه پاسداران ایران جنگجویانی از افغانستان، عراق، لبنان و سوریه را شامل می شود که در کنار نیروهای دولت های سوریه و عراق با داعش و مخالفان سوری جنگیده اند و از این حیث، دولت های این دو کشور را به حمایت ایران وابسته کرده اند. به علاوه، این گروه ها با در هم آمیختن با ساختار دولتی و با کنترل قلمرو و ایمن ساختن منابع، مشروعیت و مصونیت، نفوذ زیادی کسب کرده اند. اگرچه در واقعیت، این گروه های شبه نظامی تا اندازه زیادی خودمختاری عملیاتی و اجرایی در خارج از زنجیره فرماندهی یاد شده دارند و از چتر حشد الشعبی به عنوان پوششی مشروع برای استقرار استفاده می کنند.

ایران از استقرار نیروهای شبه نظامی در محدوده قائم و بوکمال چندین هدف را دنبال می کند. اول، ایران تمایل دارد تا فرصت داعش برای ظهور مجدد از طریق بهره وری از توپوگرافی نواحی بیرونی عراق و سوریه و دوری آنها از بغداد و دمشق را از این گروه تروریستی بگیرد. دوم، ایران می خواهد تا یک گذرگاه زمینی برای خود از عراق تا سوریه و لبنان ایجاد کند؛ امری که نیازمند کنترل و پایش حرکات مردم، نظامیان و محموله ها در طول مرز است. سوم، تهران تمایل دارد تلاش های ایالات متحده و متحدانش برای استفاده از نواحی مرزی، جایی که اهل تسنن با احساسات ضد ایرانی در آن ساکن هستند، به عنوان پایگاهی برای مقابله با اعمال نفوذ ایران در منطقه را ناکام سازد. چهارم و آخر اینکه ایران به بازیابی توانایی تقویت نظامی حزب الله در لبنان و استقرار احتمالی نیروهای شبه نظامی وابسته به سپاه پاسداران در سرزمین برای هدایت روند مقابله با اسرائیل در لبنان و سوریه نیاز دارد.

حضور نیروهای ایالات متحده به ویژه از نگرانی های اصلی ایران و متحدان آن است. آمریکا همچنان دو پایگاه نظامی در نزدیکی مرز دارد؛ یکی از آنها در تنف، در 200 کیلومتری جنوب مرز قائم-بوکمال و در نزدیکی گذرگاه مرزی تنف-ولید واقع شده است. دیگری، عین الاسد در فرمانداری انبار نزدیک منطقه البغدادی است. دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریکا، در دسامبر 2018 از این پایگاه دیدن و اعلام کرد که از آن برای رصد فعالیت های ایران استفاده می کند. به علاوه، نیروهای ایالات متحده در طی جنگ با داعش، در نزدیکی ایستگاه راه آهن قائم مستقر بودند. ارتش آمریکا در 16 مارس 2020 استقرار مجدد این نیروها در پایگاه دیگری در کرکوک را اعلام کرد. لازم به ذکر است که اگرچه مقامات نظامی آمریکا ادعا می کنند که این استقرار مجدد از پاییز 2019 برنامه ریزی شده بود، اما خبر رسمی آن زمانی اعلام شد که گروه های شبه نظامی در حال افزایش حملات خود به پایگاه های ایالات متحده در عراق بودند.

نیروهای شبه نظامی وابسته به سپاه پاسداران ایران از استقرار ایالات متحده در غرب عراق استفاده کردند تا حضور خودشان در نزدیکی مرزها را توجیه کنند. مقامات عراق در انبار ادعا کردند که آمریکا در تلاش است تا پایگاه های جدیدی در شهر رمانه در شمال قائم تاسیس کند. اعضای گروه های شبه نظامی وابسته به ایران در آخرین تلاش تبلیغاتی خود، اعلام کردند که حضور نظامی آمریکا در منطقه با هدف کمک به داعش بوده است. شماری از اعضای کتائب حزب الله در ماه اوت 2019 در یک حمله پهپادی کشته و چند نفر هم زخمی شدند. حشد الشعبی اسرائیل را به دست داشتن در این حمله متهم کرد. حشد الشعبی در دیگر بیانیه ها، آمریکا را به دلیل تسهیل حملات اسرائیل به پایگاه های خود متهم کرد. این امر سبب شد که گروه های سیاسی حامی حشد الشعبی بر خواسته های خود مبنی بر خروج کامل نیروهای آمریکا از عراق بیش از پیش تاکید کنند.

ارتش ایالات متحده در 29 دسامبر 2019 در چند حمله هوایی به 5 مقر نیروهای شبه نظامی وابسته به سپاه پاسداران ایران (3 موقعیت در عراق و 2 موقعیت در سوریه) حمله کرد. این حملات به کشته شدن بیش از 25 نفر از اعضای کتائب حزب الله انجامید و سبب شد دولت عراق و نیروهای حشد الشعبی به شدت آنها را محکوم کنند. واشنگتن ادعا کرد که این حملات در پاسخ به حمله کتائب حزب الله به یکی از پایگاه های نظامی آمریکا در شمال عراق بوده است. حمله ای که به کشته شدن یک پیمانکار غیرنظامی آمریکا انجامید.

این حمله تنش ها میان آمریکا، گروه های وابسته به ایران و دولت عراق را بیش از پیش تشدید کرد و معترضان وابسته به حشد الشعبی را بر آن داشت تا به سفارت آمریکا در بغداد حمله کنند. دولت ترامپ با دستور ترور سردار قاسم سلیمانی، فرمانده نیروهای قدس سپاه پاسداران و ابومهدی المهندس، فرمانده جانشین حشد الشعبی به این حمله پاسخ داد. ایران هم با شلیک موشک به دو پایگاه نظامی آمریکا در عراق تلافی کرد. این حملات تلفات زیادی نداشتند و ایران و آمریکا هر دو از پیشبرد بیشتر تنش ها خودداری کردند و در جهت کاهش شدت بحران پیش رفتند. سلسله این وقایع مخاطره آمیز نشان داد که خصومت ها در یک ناحیه مرزی با اهمیت استراتژیک میان عراق و سوریه می تواند کشورها را تا آستانه جنگ پیش ببرد. (این مطلب ادامه دارد.)