پنجمین در اسلام و نخستین در موصل؛ از مسجد اموی موصل چه می دانید؟

میدل ایست نیوز: موصل در شمال عراق از نخستین شهرهایی محسوب می شود که پس از بعثت حضرت محمد (ص)، نبی مکرم اسلام فتح شد.

فاتحان غالبا نخستین اقدامی که پس از فتح می کردند، بنای مسجدی برای برپایی نماز بود که پس از آن در اطراف آن مسجد دار الاماره، بازار و خانه ها ساخته می شد.

مسجد جامع موصل (مسجد اموی) نخستین مسجد این شهر پس از فتح اسلامی است و در طول این 14 قرن، عملیات توسعه ای زیادی در آن انجام شد و برخی اوقات نیز مورد تخریب و خسارت های ناشی از جنگ و شورش قرار گرفت.

احداث و موقعیت آن

«سعید الدیوه جی»، نویسنده اهل موصل در کتابش تحت عنوان «مساجد موصل در دوره های مختلف تاریخ» می نویسد که نخستین مسجدی که در موصل بنا شد، مسجد جامع موصل است که «عقبة بن فرقد السلمی» در سال 16 هجری آن را احداث کرد.

این مسجد در غرب محله قدیمی موصل و مشخصا در منطقه القلیعات که قلعه معروف باشطابیا نیز در آن قرار دارد، واقع شده است و نزدیک به 350 متر از رود دجله فاصله دارد.

نویسنده موصلی در کتابش عنوان می کند که پس از آنکه ولایت موصل به «هرثمه بن عرفجه البارقی» سپرده شد و برای آنکه این شهر به یکی از شهرهای حکومت اسلامی آن زمان تبدیل شود، اقدام به توسعه مسجد جامع کرد و منازل و بازارهایی در اطراف آن بنا کرد.

مسجد اموی

الدیوه جی ادامه می دهد که موصل پس از آن شاهد افزایش جمعیت بود و از این رو مسجد ظرفیت آن همه نمازگزار را نداشت بنابراین «مروان بن محمد الاموی» اقدام به بازسازی و توسعه آن در ابتدای قرن دوم هجری کرد و این مسجد که پس از آن 11 هزار نمازگزار را در خود جای می داد، به مسجد اموی نامگذاری شد.

«احمد قاسم الجمعه»، باستان شناس اسلامی اهل موصل نیز توضیح می دهد که در سال 167 هجری قمری خلیفه وقت مهدی عباسی اقدام به تخریب مسجد و بازسازی و گسترش آن کرد تا نزدیک به 20 هزار نمازگزار را در خود جای دهد.

به گفته این متخصص آثار اسلامی، موصل در دوره سلجوقیان در قرن چهارم شاهد نابسامانی ها و آشوب هایی بود و بخشی از مسجد در آن دوره فرو ریخت و وضعیت مسجد تا نیمه قرن پنجم و آمدن اتابکی‌ها به عرصه قدرت در موصل به همان حالت قبل باقی ماند.

الجمعه در گفت وگویی با سایت «الجزیره» تصریح کرد که شهر موصل در زمان اتابکی‌ها یکی از شهرهای اصلی جهان اسلامی بود و این مسجد در سال 543 هجری به دست سیف الدین اول بن عماد الدین زنگی، بازسازی شد.

منابع تاریخی نوشته اند که اتابکی‌ها پس از آنکه مسجد جامع نوری را بنا کردند برای تشخیص آن از مسجد جامع نخست، مسجد جامع اموی را به مسجد جامع عتیق نامگذاری کردند.

تخریب مسجد اموی

این مسجد در زمان حمله مغول ها به منطقه مورد تخریب و ویرانی قرار گرفت. به گفته متخصص آثار اسلامی اهل موصل، در بین سال های 798 و 804 هجری قمری، این مسجد به صورت کامل توسط تیمورلنگ تخریب شد.

احمد قاسم جمعه تاکید کرد که مسجد اموی یا مسجد جامع موصل، پنجمین مسجدی است که در اسلام بنا شده، و پس از مسجد قباء، مسجد النبی، مسجد بصره و مسجد کوفه قرار می گیرد.

سعید الدیوه جی در کتابش نوشته است که این مسجد مجددا در اوایل دولت عثمانی بازسازی شد و مردم به ساخت منازل و بازارها در نزدیکی آن روی آوردند.

در قرن 13 هجری قمری یکی از نیکوکاران موصلی به نام «محمد مصفی الذهب»، مسجد اموی را در موصل کاملا بازسازی کرد و این مسجد تاکنون نام جامع المصفی (مسجد المصفی) را به همراه دارد.

اهمیت این مسجد

«محمد الشماع»، اندیشمند اسلامی درباره اهمیت این مسجد می گوید که مسجد اموی یکی از نخستین مساجد بنا شده در عصر اسلامی و نخستین مسجد در موصل است.

الشماع در ادامه توضیح داد که مساحت واقعی این مسجد چندین برابر مساحت اکنون آن است و در همه دوره های فرمانروایی مورد توجه و اهتمام همگان بوده است.

وی با اشاره به اینکه این مسجد در جنگ اخیر و حمله داعش به عراق تخریب شده است، گفت که پس از گذشت 4 سال از بازپس‌گیری موصل از دست داعش، هنوز این مسجد بازسازی نشده است.

از طرفی دیگر «جمال البدرانی»، روزنامه نگار معتقد است که مسجد اموی موصل به علت درگیری های متعددی که موصل شاهد آن بوده و تخریب های چندباره، به شهرت مسجد اموی در حلب و دمشق نرسیده است.

انتظار می رود این مسجد در آینده توسط مقامات حکومتی عراق بازسازی شود که در غیراین‌صورت قطعا توسط خیرین این اقدام صورت خواهد گرفت.