علل و پیامدهای عادی سازی روابط ایران و عربستان سعودی

میدل ایست نیوز: چهار سال پیش، «محمد بن سلمان»، ولیعهد عربستان در یک مصاحبه تلویزیونی، درباره ایران گفت: «شما چگونه می‌خواهید با یک رژیم ساخته شده بر اساس یک ایدئولوژی افراطی گفت‌وگو کنید؟ نقاط مشترکی که بتوانیم با این رژیم در مورد آن توافق کنیم تقریباً وجود ندارد.»

چنین لحن به ظاهر غیرقابل انعطافی پس از چهار دور مذاکره‌ی مقامات جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی در بغداد، تغییر کرد و ولیعهد سعودی هفته‌ گذشته گفت کشورش نسبت به «برخی رفتارهای منفی» اعتراض دارد اما امیدوار است که «یک رابطه خوب و مثبت با ایران ایجاد کند که به نفع همه طرف‌ها باشد.»

عربستان به دنبال چیست؟

چهار عامل سبب شده تا عربستان، عادی سازی روابط خود با ایران را در مقطع کنونی سودمند بداند؛

نخست آنکه، پایان ریاست جمهوری ترامپ و حضور بایدن در کاخ سفید، برای مقامات فعلی عربستان به ویژه ولیعهد جوان، این پیام را داشت که حامی بزرگ و بی‌ چون و چرایی را در ایالات متحده از دست داده‌اند. گرچه روابط میان عربستان و آمریکا، روابطی راهبردی و عمیق است و با تغییر ریاست جمهوری آمریکا قطع نخواهد شد، اما بدون حضور ترامپ، محمد بن‌ سلمان، پادشاهی خود را قطعی نمی‌داند، عربستان قادر به اتخاذ سیاست‌های منطقه تنش‌آمیز نخواهد بود و گریزی از خدشه‌دار شدن وجهه‌ این کشور در مجامع حقوق بشری بین‌المللی نیست.

نخستین تغییرات سیاست خارجی ایالات متحده نسبت به عربستان، پس از ریاست جمهوری بایدن، فعال شدن دیپلماسی آمریکا برای پایان بخشیدن به جنگ یمن بود، اقدامی که از طریق عمان در حال اجراست.

دلیل دوم حرکت عربستان به سمت عادی سازی روابط با ایران، لزوم پایان یافتن جنگ یمن است، بحرانی که پس از شش سال به باتلاقی برای بن سلمان بدل گشته و عربستان با وجود آنکه بیش از 350 میلیارد دلار در یمن برای مقابله با انصارالله هزینه کرده خواهان پایان فوری این جنگ است.

مذاکرات با ایران می‌تواند به پایان بحران در یمن کمک کند چرا که انصارالله در بسیاری موارد تحت تاثیرات معنوی ایران هستند.

دلیل سوم، آن است که با وجود تلاش‌های بسیاری که برخی کشورهای منطقه برای نابودی نظام سوریه انجام دادند، دولت بشار اسد در دمشق ماندنی شد و اکنون عربستان دریافته است که جبهه‌ی سوریه را از دست داده باید به دنبال عادی سازی روابط با بشار اسد باشد. مسئله‌ سوریه سبب شده تا عربستان احساس کند در برخی تحولات منطقه دست برتر را ندارد و در چنین شرایطی دوستی با رقیب منطقه‌ای اش ایران، مطلوب تر از تداوم دشمنی با او است.

اما دلیل چهارم، اقتصادی است؛ با شیوع ویروس کرونا و نیز کاهش بهای نفت، بسیاری از برنامه‌های اقتصادی و مربوط به توسعه که توسط بن‌سلمان طراحی شده بود، به تعویق افتاد، اکنون بن‌سلمان برای کسب و حفظ مشروعیت و مقبولیت خود نیازمند ارتقای رشد اقتصادی است. تجارت با همسایه‌ بزرگی چون ایران و نیز پذیرش مجدد حجاج این کشور توسط عربستان، عامل تاثیرگذاری بر نرخ رشد اقتصاد سعودی است. علاوه بر این، نزدیک شدن به ایران در بلند مدت سبب ایجاد مواضعی همسو شده و بهای نفت به سود تولیدکنندگان افزایش خواهد یافت.

عوامل فوق و نیز روابط نزدیک برخی کشورهای عضو شورای همکاری با ایران (مانند قطر، عمان و کویت) عربستان را به این درک رساند که در شرایط فعلی نزدیک شدن به ایران به نفع این کشور خواهد بود.

ایران به دنبال چیست؟

ایران در پرونده‌ یمن خواهان پایان جنگ و برگزاری انتخابات پارلمانی است و در مسئله‌ سوریه نیز از ابتدا از دولت بشار اسد حمایت می‌کرد، لذا بقای نظام اسد وضعیت مطلوبی برای تهران به حساب می‌آید. به همین دلیل، انگیزه‌های ایران برای عادی سازی روابط با عربستان، چندان مشابهتی به انگیزه‌های ریاض ندارد.

پس از آنکه در سال گذشته امارات و بحرین به عادی سازی روابط خود با اسرائیل پرداختند، ایران احساس خطر کرده و برای جلوگیری از گسترش چنین توافقی که سبب افزایش عمق استراتژیک دشمن دیرینه‌ی وی تا مرزهای کشورش می‌شود، پالس‌های مثبتی برای عربستان ارسال کرده است تا مانع از پیوستن سعودی به چنین توافقاتی شود.

به علاوه با روی کار آمدن دولت جدید در ایران، سیاست‌ خارجی جمهوری اسلامی ایران بسیار بیشتر از گذشته به سمت منطقه گرایی در حال حرکت است.

عراق به دنبال چیست؟

با وجود ایفای نقش پررنگ میانجی‌گری قطر و عمان در مسئله‌ عادی سازی روابط میان تهران و ریاض، در نهایت مذاکرات به میزبانی بغداد سبب شد تا این توافق محقق شود.

عراق به دنبال آن است که اختلافات میان ایران و عربستان بر صحنه‌ سیاست داخلی این کشور تاثیر نگذاشته و باعث ایجاد تنش نشود؛ چرا که عربستان از برخی گروه‌های سنی عراق حمایت مالی کرده و ایران نیز با احزاب شیعه در عراق پیوندهای معنوی دارد.

در ماه‌های اخیر مصطفی الکاظمی برای نزدیک شدن مواضع تهران و ریاض تلاش های بسباری صورت داد و دلیل توفیق وی در این مسیر آن بود نه هر دو کشور ایران و عربستان وی را سیاستمدار بی‌طرفی می‌دانستند. در نهایت نیز مذاکرات بغداد نتیجه بخش بود.

عادی سازی روابط ایران و عربستان چه پیامدهایی دارد؟

به نظر می‌رسد دو کشور ایران و عربستان به این نتیجه رسیده‌اند که رقابت هایی منطقه‌ای می‌تواند یک بازی با حاصل جمع صفر نباشد تا هر کشوری برای بقا و ارتقای خود ملزم به حذف دیگری باشد، لذا در حال حاضر رقابت توأم با همکاری را انتخاب کرده‌اند.

توافق برای عادی سازی روابط بین تهران و ریاض تاثیراتی مستقیم و مربوط به سیاست داخلی و اقتصاد دو کشور داشته و نیز تاثیرات غیرمستقیمی بر مناسبات منطقه خواهد داشت.

در سطح سیاسی، کنسولگری ها و سپس سفارتخانه‌ دوکشور بازگشایی خواهد شد و در سطح اقتصادی نیز، صادرات و واردات از سر گرفته می‌شود و عربستان مجددا میزبان حجاج ایرانی خواهد بود.

در سطح منطقه، این توافق به کاهش تنش منجر خواهد شد، بحران یمن به سمت حل شدن حرکت کرده و جبهه‌های رقابت نیابتی از بین خواهد رفت. در بعد کلان می‌توان انتظار داشت نزدیک شدن ایران و عربستان سبب تقریب دیدگاه این دوکشور در اوپک شده و بهای نفت افزایش یابد.

با این حال، این مسئله قابل انکار نیست که تهران و ریاض حتی در صورت عادی سازی کامل روابط نیز، در بهترین حالت شرکایی تاکتیکی( و نه راهبردی) برای یکدیگر به حساب می‌آیند.