نویسنده: نیکول دی ایلیو
میدل ایست نیوز: تالاب های واقع در جنوب عراق در منطقه بین النهرین اکوسیستم منحصر به فردی دارند، اما مسائلی همچون تغییرات آب و هوایی، سدهای ساخته شده در مسیر رودخانه های منتهی به این تالاب ها، چندین دهه جنگ و سوء مدیریت بوم شناسی این تالاب ها را در معرض خطر جدی قرار داده اند.
عباس الموسوی که در منطقه تالاب بین النهرین زندگی می کند، هر روز از ورای نیزارهای سر به فلک کشیده به نظاره گاومیش های خود می نشید که از آب های گندیده تالاب الجبایش می نوشند. هر جرعه ای که حیوان ها از آب تالاب می نوشند، نگرانی الموسوی هم بیشتر می شد. الموسوی که چهل و پنج سال دارد، یک دامدار است و گاومیش پرورش می دهد. او در حالی که در قایق کوچک خود در تالاب پارو می زند، می گوید: «پیدا کردن یک استخر طبیعی تمیز در این منطقه تقریبا غیرممکن است. آب به شدت آلوده است. لوله های فاضلاب به سمت تالاب هدایت شده اند و آب را آلوده می کنند. نفرت انگیز است.»
تالاب های بین النهرین یک گوشه افسانه ای در عراق به جا مانده از اعصار کهن هستند و همواره، آبراهی حیاتی و تاثیرگذار در زندگی انسان ها و گونه های حیوانی منطقه قلمداد می شدند؛ آبراهی که اساسا امکان زندگی در بیابان های جنوبی این کشور را فراهم می آوردند. تالاب های بین النهرین که در انتهای دو رودخانه بزرگ دجله و فرات عراق قرار دارند، تا همین چند دهه پیش یک منبع عظیم و قابل اعتماد برای تامین آب به شمار می رفتند. دجله و فرات سفر حماسی خود برای رسیدن به این تالاب ها از ترکیه آغاز و از سوریه و بیابان های عراق گذر می کنند.
اکنون، می توان گفت که این تالاب ها شاید بیش از هر زمان دیگری در تاریخ، در معرض خطر هستند. خشکسالی طولانی مدت، درگیری های در منطقه، بی توجهی سیاسی و تغییرات اقلیمی همگی دست به دست هم داده و فشار غیرقابل تحملی را بر یکی از مهم ترین اکوسیستم های منطقه وارد آورده اند. آنچه زمانی یک آبراه بکر قلمداد می شد، اکنون به یک زباله دانی سمی تبدیل شده است. هر آبی که به تالاب ها می رسد، خطری برای سلامت عمومی محسوب می شود.
سازمان ملل متحد عراق را از نظر آسیب پذیری در برابر تغییرات آب و هوایی پنجمین کشور در جهان رتبه بندی کرده است. تاثیرات تغییرات اقلیمی در عراق به ویژه در 15 سال گذشته به صورت کاهش بارش ها و موج های طولانی مدت و شدیدتر گرما نمایان شدند. برخی سال ها، آب حتی به 30درصد سطح اولیه تالاب ها نمی رسد و تالاب به جای آب، با خاک ترک خورده خشکی جایگزین شده که مردم محلی پیشتر هرگز آن را ندیده بودند.
یکی از دلایل کاهش شدید آب های تالاب سدهایی است که جریان فرات را در مسیر آن به سمت جنوب مسدود کرده است. باران های پراکنده نیز در این امر نقش داشتند. اما مساله ای که کشاورزان و دامداران منطقه از جمله الموسوی را بیشتر نگران می کند، وضعیت آبی است که به تالاب می رسد: «در اطراف لوله های فاضلاب، بیشتر ماهی ها می میرند. در آینده قرار است شاهد چه وضعیتی باشیم؟»
گذشته از سوءمدیریت کنونی، تاریخ بی رحمانه عراق هم از مدت ها پیش بر تالاب ها سایه انداخته است. در دهه 1980، هشت سال جنگ با ایران روستای مجاور این تالاب را با خاک یکسان کرد. خانه الموسوی که از نی ساخته شده بود، در جریان جنگ ویران شد. این منطقه که یک میراث تاریخی به شمار می رود و برخی آن را «باغ عدن» توصیف شده در کتاب مقدس می دانند، یکی از میدان های اصلی جنگ شد. با گسترش قحطی و سرکوب، بسیاری از جمعیت باقی مانده از معدان که جمعیت بومی هستند و آنها را «عرب های تالاب» نیز می خوانند، منطقه را ترک کردند. اما خانواده الموسوی تصمیم گرفتند بمانند و دوباره شروع کنند. با این حال، اتفاق های بدتری نیز در راه بود.
در اوایل دهه 1990، پس از شورش شیعیان علیه حزب بعث سنی، صدام حسین عمدا تالاب ها را خشک کرد تا معدان ها را به بهانه مشارکت آنها در شورش مجازات کند. استفاده او از آب به عنوان یک سلاح، به تهدیدی برای بقای یکی از بزرگ ترین تالاب ها در داخل عراق و در خارج از این کشور و همچنین جوامعی را که در اطراف آن زندگی می کردند، تبدیل شد.
تالاب که میانگین مساحت اصلی آن به 3725 مایل مربع (9650 کیلومتر مربع) می رسید، 90 درصد کوچک شد و بدین ترتیب، یک مرغزار طبیعی به یک نوار زمین بایر تبدیل گشت. موسوی و خانواده اش به جنوب، به بصره، گریختند. او می‌گوید: «با این باور آنجا را ترک کردم که خانه ام خیلی زود دوباره آباد خواهد شد؛ اما اشتباه می کردم.» موسوی برای 13 سال در یک محله فقیرنشین در حومه شهر بصره زندگی کرد و زندگی خود را با صید ماهی در رودهای مجاور گذراند.
با نابود شدن خاکریزهایی که رژیم صدام حسین برای مسدود کردن مسیر آب رودخانه ساخته بود در نتیجه تهاجم تحت رهبری ایالات متحده در سال 2003، آب بار دیگر به تالاب برگشت. آژانس های بین المللی محافظت از محیط زیست به تالاب های بین النهرین کمک کردند و موسوی و دیگران توانستند به روستای خود بازگردند. با این حال، اکنون که حدود دو دهه از آن زمان می گذرد، تالاب ها بار دیگر در معرض خطر قرار گرفته اند و بحران های متعددی آنها را تهدید می کند.
بر اساس گزارش سازمان ملل متحد، سدهای ساخته شده توسط کشورهای همسایه عراقی، یعنی ایران و ترکیه، در مجموع حجم آب های دجله و فرات را تا 60 درصد کاهش داده است. خشکسالی شدید در سال 2018 هم به کاهش بیشتر سطح آب انجامید. پس از آن هم عدم بارش و خشکسالی در فصل بارندگی در سال های 2020 و 2021 که دومین خشکسالی بزرگ در 40 سال گذشته بودند، سبب شدند شوری در تالاب ها تا سطوح خطرناکی افزایش یابد. از همان زمان بود که شیر گاومیش های موسوی غلیظ شد و کیفیت خود را از دست داد و محصول و درآمد او به نصف کاهش پیدا کرد.
جاسم الاسدی، مدیر دفتر طبیعت الجبایش عراق، گفت: «در سال 2019، برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد (UNEP) هشدار داد که افزایش دما باعث کاهش بارندگی سالانه و کمبود آب می شود و به اقدامات فوری نیاز است. اما هیچ کسی به این هشدار توجهی نکرد.» پیش بینی های کوتاه مدت درباره وضعیت دسترسی عراق به آب خوب نیست. طبق برآوردهای برنامه محیط زیست سازمان ملل، عراق در دهه منتهی به سال 2025 با کاهش نزدیک به 20درصدی منابع آب مواجه خواهد شد که این مساله ثبات بلندمدت کشاورزی و صنعت را تهدید می کند. ژانین هِنیس پلاشارت، نماینده ویژه دبیرکل سازمان ملل متحد در عراق، در جریان بازدید اخیر خود از تالاب گفت: «محوطه های تالابی نه تنها مناظر باشکوهی هستند، بلکه در تنوع زیستی عراق نیز اهمیت خاصی دارند.»
موسوی می گوید اگر تالاب ها خشک شوند، معدان ها در تالاب گیر می کنند و زندگی آنها به خطر خواهد افتاد: «همه زندگی ما به آب بستگی دارد. بدون آب تالاب، ما هرگز زنده نمی ماندیم.»
