در آستانه‌ی سفر اردوغان به ایران؛ روابط آنکارا و تهران در سالهای اخیر چگونه بوده است؟

میدل ایست نیوز: رجب طیب اردوغان، رییس جمهور ترکیه امروز دوشنبه 18 ژوئیه به تهران سفر می کند و در 19 ژوئیه با مقامات عالیرتبه جمهوری اسلامی ایران دیدار خواهد کرد. همچنین ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه در روز سه‌شنبه 19 ژوئیه وارد تهران خواهد شد و روسای جمهور سه کشور ایران، ترکیه و روسیه در نشستی سه جانبه به بررسی آخرین تحولات سوریه خواهند پرداخت. سفر اردوغان به تهران نخستین سفر وی به ایران پس از ریاست جمهوری ابراهیم رئیسی است.

فضای روابط تهران و آنکارا

ایران و ترکیه در سالهای اخیر الگوی روابط دوجانبه منحصر به‌فردی داشته‌اند که شاید بتوان آن را تحت عنوان “همکاری در عین رقابت” توصیف کرد. دو کشور با وجود اختلافات و تضاد منافع، همواره از رویارویی مستقیم پرهیز کرده‌اند.

شدت اختلافات میان تهران و آنکارا البته، در پنج سال اخیر روابط دو کشور را کاهش داده و فضای روابط دو جانبه میان ایران و ترکیه به سردی گراییده است. اما بنظر می‌رسد دولت جدید ایران عزم جدی برای ارتقای سطح روابط خود با ترکیه دارد. ترکیه نیز در مقطع کنونی، منافع خود را در گسترش روابط با همسایگان می‌بیند.

همچنین در ماه های اخیر به ویژه پس از عادی سازی روابط قطر با عربستان و امارات، ترکیه نیز به پشتوانه‌ی دوحه، متحد قدرتمند خود در منطقه، به بهبود روابط با کشورهای شورای همکاری به ویژه عربستان و امارات پرداخت. تلاش های آنکارا در این زمینه با موفقیت پیگیری شد و در سفر اردوغان به امارات 13 سند همکاری میان دو کشور به امضا رسید.

این در حالی است که پیش از این و به ویژه از زمان آغاز انقلاب های عربی در سال 2011 ترکیه در تمام جبهه‌ها از لیبی تا مصر و سوریه، در مقابل عربستان و امارات قرار داشت. موقعیت ویژه‌ی ترکیه به ویژه با وقوع بحران اوکراین سیاست خارجی زیرکانه‌ای را از جانب مقامات آنکارا نیاز دارد. ترکیه باید روابط خود با همسایگان را به گونه‌ای تنظیم کند که از طرفی رویای پیوستن به اتحادیه اروپا و ارتقای همکاری با ناتو را از دست ندهد و از سوی دیگر به روسیه پشت نکند. حساسیت این موضوع همچنین سبب شده تا آنکارا روابط خود با کشورهای منطقه را نیز بهبود بخشیده و بر تعداد متحدان خود بیفزاید. در همین راستا، ایران به عنوان کشور همسایه ترکیه که در سالهای اخیر تقابل آشکاری با یکدیگر نداشته‌اند یکی از گزینه‌های مطلوب برای ارتقای همکاری ها، به شمار می‌آید.

در سمت دیگر ماجرا، ایران نیز پس از روی کار آمدن دولت ابراهیم رئیسی، دیپلماسی فعالی در قبال همسایگان خود در پیش گرفته است، این موضوع به ویژه با توجه به اینکه مسئله‌ احیای توافق هسته‌ای در هاله‌ای از ابهام قرار دارد سبب شده تا ایران نیز بخش مهمی از تلاش خود را در جهت ایجاد روابط گسترده و در موادی راهبردی، با همسایگان خود به کار گیرد.

در نتیجه، ایران و ترکیه، در زمان مشابه در موقعیت مشابهی قرار دارند و این امر سبب شده تا به بهبود روابط دو جانبه بپردازند. با این وجود، اختلافاتی نیز وجود دارد که باعث می‌شود تهران و آنکارا در بهترین حالت شرکای تاکتیکی یکدیگر قلمداد شوند نه راهبردی.

اختلافات میان ایران و ترکیه

تهران و آنکارا در ابعاد مختلف سیاسی، امنیتی، اقتصادی و زیست محیطی اختلافات جدی دارند. پس از اعمال تحریم های امریکا علیه ایران، ترکیه از ایران نفت نخرید و نیاز خود به گاز را نیز از طریق قطر تامین می‌کند. در سالهای آخر حجم تجارت غیر نفتی میان ایران و ترکیه نیز از 10 میلیارد دلار به حدود 2 میلیارد دلار کاهش یافت. در بعد سیاسی، مهم ترین نقطه اختلاف دیدگاه تهران و آنکارا در سالهای اخیر، روابط نزدیک ترکیه با اسرائیل بوده است. ترکیه و اسرائیل در حوزه‌های مختلف اقتصادی، سیاسی و گردشگری همکاری های نزدیکی با یکدیگر دارند. این در حالی است که رژیم صهیونیستی بزرگترین دشمن منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران به شمار می‌رود.

اختلاف دیدگاه ایران و ترکیه همچنین در رابطه با اوضاع داخلی سوریه وجود دارد، این اختلاف نظر در عین اهمیت در سالهای اخیر مدیریت شده و رهبران ایران و ترکیه همواره راه تعامل و تبادل نظر در ابن باره را باز گذاشته‌اند.

مسئله‌ی مهم دیگر، بحران آب و اختلافات ایران و ترکیه در حوزه‌ی محیط زیست است. سدسازی های گسترده ترکیه بر روی دو رود دجله و فرات، سبب بروز بحران آب در عراق، سوریه و ایران شده است. کم آبی و بحران ریزگردها در ایران مسائلی است که ترکیه نیز در آنها نقش دارد، هر چند بعید بنظر میرسد که مایل به همکاری های زیست محیطی با ایران باشد.

مجموعه‌ی این اختلافات در سالهای اخیر روابط تهران و آنکارا را کاهش داده بود، امری که به نظر می‌رسد سفر اردوغان به تهران قدم مهمی در جهت حل و رفع آن باشد.

دعوت از اردوغان برای نشست آستانه

دراواخر سال 2016 بعد از برگزاری نشست‌هایی نسبتا ناموفق در وین و ژنو در ارتباط با بحران سوریه، دو کشور همسو با دولت سوریه یعنی روسیه و ایران به همراه ترکیه که از آغاز این بحران به صورت آشکارا مخالف دولت کنونی سوریه بود و بر رفتن بشار اسد، رئیس جمهور سوریه تاکید داشت و در همین راستا به برخی از معارضان سوری و حتی گروه های تکفیری کمک می کرد تصمیم گرفتند که در فرایندی به نام روند آستانه به حل بحران سوریه از طریق راه حل سیاسی کمک کنند.

روسیه، ترکیه و ایران تاکنون 18 بار مذاکرات آستانه را با هدف بررسی مسائل بشردوستانه، تقویت اعتماد و هماهنگی برای انجام اقداماتی در راستای توسعه روند صلح و حل و فصل بحران سوریه برگزار کردند.

اکنون نشست سران روند آستانه بعد از دو سال وقفه به صورت حضوری 19 ژوئیه 2022 در تهران برگزار می‌شود و از پوتین و اردوغان برای شرکت در این نشست دعوت شده است.

همچنین ترکیه در جریان این نشست می‌خواهد رضایت مسکو و تهران را برای انجام دادن حمله‌اش به شمال سوریه جلب کند. دو مورد از مناطق هدف بالقوه تحت کنترل روسیه هستند و ترکیه می‌خواهد قادر به استفاده از حریم هوایی باشد و خطرات را به حداقل برساند. ایران هم به واسطه شبه نظامیان تحت کنترل خود، حضوری غیرمستقیم در این منطقه دارد.

فرجام

سفر اردوغان به تهران و نیز میزبانی ایران از نشست آستانه در راستای دیپلماسی فعال جمهوری اسلامی ایران در منطقه و سیاست خارجی مبتنی بر حسن همجواری ایران با همسایگان خود خواهد بود. تداوم چنین رویدادهای به ارتقای سطح همکاری میان کشورهای منطقه خواهد انجامید، امری که انتظار می‌روند تنش‌ها و منازعات منطقه‌ای را به میزان قابل توجهی کاهش دهد.