فاجعه محیط زیستی در تالاب های منحصر به فرد عراق

نویسنده: غیث عبدالاحد

میدل ایست نیوز: رودخانه ها و دریاچه هایی که از طلوع تمدن بین النهرین جوامع را پرورش داده اند، در حال خشک شدن هستند و این خشکسالی، به گرسنگی، آوارگی و درگیری خواهد انجامید. بخش های متعددی از اکوسیستم منحصر به فرد عراق در حال نابودی است و هیچ کسی به این فاجعه محیط زیستی در حال وقوع در عراق توجه درخوری نمی کند.

ذخایر آبی عراق به نصف کاهش یافته و طبق تخمین های وزارت منابع آب عراق، در یک دهه آینده یک چهارم آب شیرین این کشور از بین خواهد رفت. در استان موصل و مناطق اطراف آن که تامین کننده سبد نان عراق محسوب می شوند، دو فصل خشکسالی متوالی بخش های وسیعی از مزارع گندم و جو را به زمین های بایر تبدیل کرده و به از دست رفتن نزدیک به 90درصد از برداشت های اخیر منجر شده است. مسئولان معتقدند این روند تا فصل آینده نیز ادامه خواهد داشت.

با خشک شدن کانال های آبی طبیعی و رودخانه ها، کشاورزان شروع به حفر چاه کردند؛ اما استفاده بی رویه از ذخایر آب های زیرزمینی باعث افت شدید کیفیت و سطح آب می شود. در سماوه، منطقه ای در جنوب عراق، حفر غیرقانونی چاه ها به ناپدید شدن کامل دریاچه ساوه منجر شده است.

در همین حال، طوفان های وحشتناک شن به شهرها آسیب می زنند و خاک را فرسایش می دهند و به یک دلیل فزاینده برای خشکسالی و از بین رفتن پوشش گیاهی تبدیل شده اند؛ پدیده تبدیل شدن به صحرا سالانه 40هزار هکتار زمین با پوشش گیاهی متنوع را نابود می کند.

خشکسالی به آوارگی ده ها هزار نفر می انجامد، کشاورزان را به ترک زمین های خود و نقل مکان به حاشیه شهرهای بزرگ وامی دارد، زیرساخت های در حال فروپاشی عراق را تحت فشار قرار می دهد و به تخریب بیشتر زمین های کشاورزی و بیابان زایی مضاعف می انجامد. و در کشوری با وضعیت امنیتی شکننده که گروه های شبه نظامی در آن فعالیت دارند و دسترسی به هر نوع سلاحی آسان است، رقابت بر سر آب و حفر بی رویه چاه ها می تواند به دشمنی های محلی بیانجامد که با تهدید تبدیل شدن به درگیری های بزرگ تر همراه هستند.

دلایل متعددی برای این بلایای محیط زیستی وجود دارد که از نمونه آنها می توان به افزایش دما، بارندگی کم به دلیل بحران آب و هوا و کاهش شدید میزان آبی اشاره کرد که از کشورهای بالادست به عراق می رسد (سدهای گسترده ترکیه بر دجله و فرات سهم عراق را از این آب ها 60درصد کاهش می دهد).

طبق گزارش «ژئو-6» که توسط برنامه محیط زیست سازمان ملل منتشر شده، عراق پنجمین کشور آسیب پذیر جهان از نظر کاهش دسترسی به آب و غذا و دمای شدید طبقه بندی شده است. بانک جهانی تخمین زده که تا سال 2050 میانگین دما 2 درجه سانتیگراد افزایش، و بارندگی 9درصد کاهش خواهد یافت.

جمعیت عراق که برای کشاورزی، شرب و بهداشت به طور کامل به دجله و فرات و سایر رودخانه های کوچک تر وابسته است، در دو دهه گذشته تقریبا دو برابر شده. و در کشوری که فساد و سوءمدیریت می تواند هر وضعیت وخیم را به یک فاجعه تمام عیار تبدیل کند، عدم سرمایه گذاری و توجه به روش های نوین آبیاری و ترمیم زیرساخت های فرسوده اساسا همان میزان آبی که برای عراق باقی مانده را نیز آلوده می کند.

«تعصب دیرینه»

ویلفرد تزیگر، گردشگر بریتانیایی، که در دهه 1950 در میان عرب های هور که با نام «معدان» نیز شناخته می شوند، زندگی کرده، نوشته است: «تاریخ بشر در عراق در کناره تالاب ها آغاز شد.» آن زمان می شد شبکه رودخانه ها، کانال های آبی و تالاب ها در دشت های جنوب عراق را درنوردید و تالاب های دجله در شرق به تالاب های مرکزی دلتای فرات در غرب وصل بودند.

این اکوسیستم منحصر به فرد به عنوان یک میکرو اقلیم جذب کننده گرما عمل می کرد به طوری که درجه حرارت در تالاب ها تا 4 درجه سانتی گراد کمتر از مناطق همسایه بود و این منطقه همچنین تنوع زیستی استثنایی داشت. اما با به اوج رسیدن صنعتی سازی و کشاورزی انبوه و جنگ هایی که پس از آنها رخ داد و یورش صدام حسین علیه تالاب ها در دهه 1990، اکنون خشکسالی به اوج خود رسیده است.

دکتر حسن الجنابی، وزیر سابق منابع آب و کارشناس محیط زیست، گفت: «تاثیر تغییرات آب و هوایی به صورت تشدید کننده تهدید عمل می کند. اما فاجعه اساسا ساخته دست انسان و ناشی از نبود درک درست از اقلیم منحصر به فرد و اهمیت فرهنگی منطقه است و تالاب ها قربانیان آشکار این ادراک اشتباه بوده اند.» او افزود: «تخریب این تالاب ها بخشی از تعصب سنتی شهری درباره روستاها و به ویژه مردم ساکن منطقه بوده است و این مردمان به دلیل پرورش گاومیش ها، همواره قربانی تبعیض و توهین هستند. صدها رودخانه غیرقانونی وجود دارد که آب را به سمت زمین های افراد متنفذ هدایت می کند و از آنها برای پرورش ماهی یا آبیاری زمین های شخصی استفاده می شود. ما 80درصد گاومیش ها را به دلیل سوءمدیریت از دست داده ایم.»

یک وزارتخانه در بغداد وجود دارد که تخصیص آب برای آبیاری در هر استان را تعیین می کند و کشاورزی، بیشترین سهم (نزدیک به 65درصد) را از آب می گیرد. خشکسالی شدید به افزایش رقابت بر سر منابع آبی انجامیده و در این روند، معمولا منافع جوامع ضعیف تر مانند تالاب نشینان، قربانی منافع افراد قدرتمندتر می شود. جنابی گفت: «این جنایتی است که در مقابل چشمان ما رخ می دهد. تالاب ها اصل و نسب تاریخی واقعی بین النهرین هستند و حالا، ساکنان این مناطق که هزاران سال است در اینجا زندگی کرده اند، شاهد نابودی راه و رسم زندگی خود به نفع برنج کارها هستند و این در حالی است که این اتفاق هیچ تاثیر مثبتی بر اقتصاد ندارد، چون ما ۹۵درصد برنج مصرفی خود را وارد می‌کنیم.»

کشاورزی که تنها سهمی 3درصدی در تولید ناخالص داخلی عراق دارد، به اشتغال زایی برای حدود یک پنجم جمعیت این کشور کمک می کند و سبب می شود مردم در زمین های خود بمانند و به حفظ پوشش گیاهی مورد نیاز برای کاهش تاثیرات طوفان های شن، فرسایش خاک و گرمایش جهانی کمک می کند. با این حال، خشکسالی و مشکلات در پرورش دانه ها هر ساله هزاران نفر را به ترک زمین هایشان سوق داده که معنایش این است که تالاب های عراق در نهایت برای هدفی بی نتیجه نابود شده اند.