نگاه اردوغان به مرحله پساجنگ در غزه

میدل ایست نیوز: رجب طیب اردوغان، رئیس‌‌جمهوری ترکیه، در مورد جنگ اسرائیل و غزه با یک دوگانگی عمیق مواجه است. از یک سو، همبستگی با فلسطینیان همواره یک اصل دیرینه و پایدار در سیاست خارجی اردوغان به شمار می‌‌رفته؛ اصلی که در کنار حادثه حمله کماندوهای اسرائیلی به کشتی کمک‌‌رسانی ترکیه به نوار غزه به نام «ماوی مرمره» در سال 2010 و کشته شدن تعدادی از سرنشینان کشتی، به گسترده‌‌تر شدن شکاف میان ترکیه و اسرائیل منجر شد.

از سوی دیگر، در حالی که رای‌‌دهندگان و پایگاه انتخاباتی اردوغان واکنش نظامی اسرائیل به حملات 7 اکتبر توسط نیروهای مقاومت فلسطین حماس را نامتناسب و نابرابر تلقی می‌‌کنند، رئیس‌‌جمهوری ترکیه همچنان روی بازآرایی روابط خود با کشورهای منطقه‌‌، غرب و به ویژه موضوع سازش با اسرائیل حساب خاصی باز کرده و چندان مایل نیست تا این فرایند را به طور کامل کنار بگذارد.

در ابتدا، اردوغان تصمیم گرفت تا این معضل را از طریق رویکردی سه جانبه حل کند: حمایت‌‌های کلامی و بشردوستانه مشخص اما محتاطانه از مردم غزه، اعزام وزیر امور خارجه ترکیه به منظور یافتن زمینه‌‌های مشترک با سایر عوامل منطقه‌‌ای، و نیز فاصله گرفتن از حماس در سکوت. با این حال، اردوغان طی یک سخنرانی در جمع اعضای پارلمانی حزب عدالت و توسعه در 25 اکتبر، با تغییر یکباره مواضع پیشین خود به انتقاد از اسرائیل پرداخت و حمایت خود از حماس را به طور علنی اعلام کرد. این تغییر رویه دولت اروغان در حالی بود که مقامات دولت ترکیه در سه هفته نخست جنگ از هرگونه حمایت کلامی از حماس به شدت پرهیز کرده بودند.

سیگنال‌‌های گیج‌‌کننده آنکارا به دو طرف درگیر در جنگ

گزارش‌‌ها نشان می‌‌دهد که مقامات ترکیه به مقامات حماس هشدار داده‌‌اند که دیگر قادر به تضمین امنیت آنها در این کشور نیستند؛ هشداری که می‌‌تواند به منزله درخواست غیرمستقیم دولت ترکیه از مقامات حماس برای ترک ترکیه باشد.

اقداماتی از این دست نشان دهنده آن است که آنکارا تمایلی ندارد تا از حملات حماس به جنوب اسرائیل دفاع یا آن را تایید کند. همچنین اردوغان در اظهاراتی دیگر، در خصوص پاسخ نظامی اسرائیل به حمله حماس و نیز بهبود روابط دوجانبه میان آنکارا و تل‌‌آویو لحنی حساب‌‌شده اما تا حدی انتقادی داشت. این اظهارات درست یک ماه پس از آن صورت گرفت که اردوغان و بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل، در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک با یکدیگر ملاقات و گفت‌وگو کردند؛ دیداری که دیپلمات‌‌های ترکیه برای به سرانجام رسیدن آن از مدت‌‌ها پیش برنامه‌‌ریزی و تلاش کرده بودند.

درخواست‌‌های اردوغان برای کاهش تنش‌‌ها در غزه بی‌‌شک منعکس کننده دیدگاه‌‌های شخصی وی و همچنین خواست افکار عمومی در ترکیه است. در روزهای اخیر ما شاهد برپایی تجمعات گسترده‌‌ای در بسیاری از شهرهای ترکیه در حمایت از فلسطینیان بوده‌‌ایم. نظرسنجی جدید صورت گرفته از سوی مرکز «آردا سروی» (Areda Survey) نیز نشان می‌‌دهد در صورت ایجاد و استقرار نیروی‌‌های حافظ صلح در نوار غزه، اکثریت مردم این کشور با اعزام نیروهای ترکیه و پیوستن به آن موافقتند. همچنین براساس نظرسنجی انجام شده، اکثریت قاطع مردم ترکیه نسبت به پاسخ نظامی اسرائیل انتقاد داشته و از توقف و کاهش خشونت‌‌ها استقبال می‌‌کنند.

علاوه براین، در طی این مدت مطبوعات اپوزیسیون ترکیه نیز حملات تند و بی‌‌سابقه‌‌ای را علیه نخست‌‌وزیر رژیم صهیونیستی انجام داده‌‌اند، به طوری که روزنامه «سوزچو» (Souzcu) به عنوان اصلی‌‌ترین روزنامه منتقد دولت ترکیه، طرحی از نتانیاهو در شکل یک خون‌‌آشام را در صفحه نخست خود منتشر کرد. با این حال، روزنامه حریت، به عنوان پرتیراژترین روزنامه حامی دولت اردوغان، تا حدی محتاطانه‌‌تر عمل کرده و مقالاتی را در خصوص بحران امنیتی اسرائیل و چشم‌‌انداز‌‌های صلح منتشر کرد.

 تلاش آنکارا برای ایفای نقش میانجی و کاهش تنش‌‌های منطقه‌‌ای

اگرچه اردوغان در صحبت‌‌های اخیر خود حملات هوایی اسرائیل علیه مردم غزه را «کشتار» خواند، اما وی از توجیه حملات هفتم اکتبر حماس، آنگونه که برخی از سیاستمداران چپگرای امریکا و اروپا به این موضوع پرداختند، تاکنون خودداری کرده است. همچنین در مقایسه با دوره‌‌های پیشین درگیری میان اسرائیل و غزه، اردوغان در جنگ اخیر لحن ملایمتری را نسبت به شخص نتانیاهو داشته است.

با این وجود، هاکان فیدان، وزیر امورخارجه ترکیه، در مقایسه با اردوغان در این مدت از خود خویشتن‌‌داری نشان داده است تا جایی که وی در بیستم اکتبر صراحتا عنوان کرد که جو بایدن، رئیس‌‌جمهوری امریکا، عملا چشمان خود را نسبت به ویرانی‌‌ها در غزه بسته است. فیدان همچنین از زمان آغاز جنگ، سفرهای متعددی را به دیگر کشورهای منطقه و عمدتا با هدف تجمیع همکاری‌‌های منطقه‌‌ای برای ایجاد آتش‌‌بس، آزادی گروگان‌‌ها و نیز هماهنگی برای ارسال کمک‌‌های بشردوستانه به نوار غزه ترتیب داده است. وی همچنین در نشست منطقه‌‌ای که اخیرا به میزبانی تهران برگزار شد، بیانیه‌‌ مشترکی را با همتایان روسی و ایرانی خود  در این خصوص صادر کرد.

فیدان همچنین در نشست‌‌های اتحادیه عرب و سازمان همکاری‌‌های اسلامی که اخیرا در عربستان‌‌سعودی و مصر برگزار شد نیز شرکت کرد. در جریان سفر به مصر، وی با همتای مصری خود، سامح شکری، در قاهره دیدار و گفت‌وگو کرد که در نتیجه توافقات صورت گرفته در این دیدار کمک‌‌های بشردوستانه ترکیه در مدت زمان کمی از طریق مصر به غزه رسید. رئیس دستگاه دیپلماسی ترکیه همچنین در خصوص تلاش برای ارائه کمک‌‌های بشردوستانه به غزه و کاهش تنش‌‌‌‌های منطقه‌‌ای با آنتونی بلینکن، وزیر امورخارجه امریکا، بحث و رایزنی کرده است.

 چه سرنوشتی در انتظار روابط آنکارا و تل‌‌آویو است؟

با توجه به مواضع اخیر اردوغان در نشست گروهی حزب متبوع خود در خصوص بحران غزه، به نظر می‌‌رسد وی به این نتیجه رسیده است که رویکرد پیشینش دیگر کارساز نیست. اردوغان در سخنرانی خود حماس را یک جنبش آزادی‌‌بخش ملی توصیف و در مقابل با انتقاد شدید از اقدامات تل‌‌آویو عنوان کرد که اسرائیل به جای آنکه شبیه یک دولت باشد، بیشتر مانند یک «باند» عمل می‌‌کند. وی همچنین در این سخنرانی اعلام کرد که سفر از پیش برنامه‌‌ریزی شده خود به اسرائیل که قرار بود اواخر سال جاری رخ دهد را لغو کرده است.

به نظر نمی‌‌رسد اظهارات اخیر اردوغان موجب بروز بحران جدیدی در منطقه شود؛ برای مثال روند بهبود روابط با کشورهای شورای همکاری و مصر احتمالا تحت تاثیر این مواضع قرار نخواهد گرفت، اما ممکن است که واشنگتن به این سخنان واکنش نشان داده و فروش جنگنده‌‌های F-16 را به تاخیر بیاندازد. فرایند صلح و آشتی میان ترکیه و اسرائیل نیز تا حد بسیاری به این امر بستگی دارد که آیا مقامات آنکارا همچنان بر نظرات و مواضع 25 اکتبر باقی خواهند ماند یا نه.

با این حال، سه روز بعد و در 28 اکتبر، رئیس‌‌جمهور ترکیه در اظهاراتی شدیدالحن اقدامات مقامات اسرائیل را «جنایات جنگی» دانست. در پی این اظهارات تل‌‌آویو اعلام کرد که به منظور ارزیابی مجدد روابط میان اسرائیل و ترکیه، تمامی کارکنان دیپلماتیک خود را از آنکار فراخوانده است. هدف نهایی اردوغان ایفای نقشی محوری و منحصر به فرد در حل‌‌و‌‌فصل این مناقشه و حضور فعال در نوار غزه برای دوران پس از جنگ و بازسازی است. اما اینکه آیا اردوغان در این مسیر موفق خواهد بود تا حد بسیار زیادی به این بستگی دارد که آیا مواضع اردوغان در روز 25 اکتبر بیشتر مصرف داخلی داشته و یا با هدف نزدیکی به حماس عنوان شده است.