توسعه چشمگیر صنایع دفاعی ترکیه و راه طولانی پیش‌رو

بارین کایا اوغلو

میدل ایست نیوز: بر اساس گزارش موسسه تحقیقات صلح بین‌المللی استکهلم، موسوم به «سیپری» (SIPRI) با عنوان «100 شرکت برتر در زمینه تولید تسلیحات و خدمات نظامی در سال 2020»، درآمدهای ترکیبی بسیاری از صنایع تسلیحاتی غرب و غول‌های دفاعی امریکا در سال گذشته با کاهش روبه‌رو بوده است و این در حالی است که چهار شرکت‌ دفاعی ترکیه که در میان 100 شرکت برتر تسلیحاتی جهان قرار دارند، درآمد‌های قابل‌توجهی را طی مدت مشابه کسب کرده‌اند.

افزایش 22 درصدی درآمد این چهار شرکت نظامی ترکیه‌ای موجب شد تا این کشور به لحاظ افزایش درصد سالانه درآمد در زمینه فروش تسلیحات نیز به رکورد جدیدی در منطقه خاورمیانه دست یابد. با این حال، صنایع دفاعی ترکیه هنوز با موانع عمده‌‌ای روبه‌رو هستند و بسیاری از تحلیلگران بر این باورند که آنکارا برای تحقق جاه‌طلبی‌های ژئوپولیتیک خود و تبدیل شدن به یکی از قطب‌های جهانی در عرصه صنایع دفاعی و نظامی راه بسیار درازی را در پیش دارد.

نگاهی به سودآورترین شرکت‌های دفاعی ترکیه در سال 2022

شاید اولین و معروف‌ترین نام در میان این چهار شرکت سودآور ترکیه‌ای، شرکت «بایکار» باشد که برای نخستین بار در سال 2021 وارد فهرست سیپری شد. طبق گزارشات منتشر شده از سوی سیپری، این شرکت دفاعی با ثبت درآمدی نزدیک به یک و نیم میلیارد دلار در سال 2022، جهش خیره‌کننده 94 درصدی را در این سال ثبت کرده است.

پهپادهای «بیرقدار TB-2» یکی از شناخته‌شده‌ترین تولیدات این شرکت به شمار می‌آید که در کشورهایی همچون آذربایجان، عراق، لیبی، سوریه و اوکراین به فروش رسیده است. مالک و مدیر عامل این شرکت، سلجوق بیرقدار، دانشجوی سابق MIT و نیز داماد رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه است که به عنوان جانشین بالقوه‌ای پس از اردوغان برای تصاحب این پست تلقی می‌شود.

نام بعدی در لیست سیپری، شرکت دولتی «راکستان» (Roketsan) است که همانطور که از نامش پیداست، در زمینه ساخت راکت، موشک‌های بالستیک و سایر تسلیحات فعالیت داشته و درآمدی بالغ بر 790 میلیون دلار را تنها در سال 2022 به ثبت رسانده است. همچنین این شرکت به عنوان پیمانکار اصلی تحویل موشک‌های ترکیه به مشتریان خارجی و نیز توسعه کاوشگرهای فضایی در این کشور فعالیت دارد.

نام بزرگترین شرکت صنایع دفاعی ترکیه یعنی «آسلسان» (Aselsan) نیز در لیست سیپری به چشم می‌خورد. عمده فعالیت این شرکت تولید و نظارت بر تمام قطعات و اجزای الکترونیکی است که در سیستم‌های دفاعی ساخت ترکیه به کار می‌روند. تولید و صادرات این شرکت در سال گذشته درآمدی معادل 2 میلیارد دلار را برای آن به همراه داشته است. آلسسان و راکستان همچنین در خط مقدم پروژه‌های غیرنظامی در ترکیه نیز فعالیت دارند.

شرکت صنایع هوافضای ترکیه موسوم به «توساش» (TUSAS) نیز با ثبت 1.26 میلیارد دلار درآمد در سال 2022 دیگر شرکت دفاعی ترک در لیست سیپری است. این شرکت که در حال حاضر مدیریت برخی از پروژه‌های دفاعی آینده‌دار ترکیه را عهده‌دار است در چند دهه اخیر در زمینه‌هایی چون تولید پهپادها، قطعات هواپیما و سایر قطعات مورد نیاز برای ده‌ها پروژه داخلی و بین‌المللی فعالیت داشته است.

چالش‌ها و مشکلات موجود در صنایع دفاعی ترکیه

حضور چهار شرکت دفاعی ترکیه در گزارش سیپری خود گواهی بر نفوذ روزافزون آنکارا چه در عرصه بین‌المللی و چه در زمینه تجاری است. کوزان ارکان، تحلیلگر دفاعی ترک و نویسنده وب‌سایت دفاعی «دیفنس ترک»، طی مصاحبه‌ای با پایگاه خبری المانیتور با اشاره به شکل‌گیری اکوسیستم مستقل صنعت دفاعی در این کشور، می‌گوید: «سیاست‌های آنکارا به رشد چشمگیر صادرات دفاعی در سال‌های اخیر کمک شایانی کرده است؛ در حالی که کشورهای غربی در مورد نحوه استفاده از محصولات دفاعی خود همواره محدودیت‌هایی را برای کشورهای خریدار اعمال می‌کنند، آنکارا تلاش می‌کند تا به شرکای تجاری خود آزادی عمل بیشتری دهد.»

با این حال، مشاور ارشد یکی از شرکت‌های دفاعی در گفت‌وگو با المانیتور به مشکلات کنونی در این صنعت اشاره و نسبت به آنها هشدار می‌هد. این مشاور دفاعی که نخواست نامش فاش شود با اشاره به معضل «تکرار» در این سیستم عنوان کرد که پرسنل ارتش ترکیه اغلب از این شکایت دارند که برخی از شرکت‌های دفاعی پروژه‌های و محصولات کاملا یکسان و مشابهی را تولید می‌کنند.

وی راه‌حل برون رفت از این مشکل را افزایش هماهنگی میان آژانس صنایع دفاعی ریاست جمهوری ترکیه با شرکت‌هایی چون بایکار و توساش و نیز تمرکز این شرکت‌ها بر روی محصولات و خدمات تخصصی به گونه‌ای که برای همه طرفین مفید باشد عنوان کرد.

این مشاور ارشد نبود شفافیت کافی در بحث مدیریت تدارکات عمومی و نیز طولانی شدن مدت زمان تست و آزمایش محصولات جدید قبل از ورود به فاز تولید انبوه را از دیگر مشکلات عمده در این صنعت دانست.

وی همچنین با اشاره به اینکه در حال حاضر تانک‌های «آلتای» ساخت ترکیه فاقد موتور هستند، افزود: «ما چند نمونه موتور برای این تانک طراحی کرده‌ایم، اما همچنان منتظریم تا آنها وارد مرحله تولید انبوه شوند.» این در حالی است که به دلیل تحریم‌های ایالات متحده امریکا و غرب، ترکیه در تلاش است تا موتورهای دارای مجوز کره جنوبی را برای تانک‌های آلتای به تولید برساند.

اما شاید اصلی‌ترین و بزرگترین نقطه ضعف صنایع دفاعی ترکیه این باشد که این اکوسیستم هنوز از نظر مالی و اقتصادی نسبتا کوچک است. براساس گزارشات منتشر شده از سوی سیپری، در حالی که حجم تجارت دفاعی بین‌المللی در سال 2022 به 597 میلیارد دلار رسیده است، سهم ترکیه از این میزان تنها معادل 5 و نیم میلیارد دلار بوده است؛ رقمی کمتر از یک درصد از کل این مقدار. بنابراین بدیهی است که با چنین سرمایه اندکی، پیشبرد پروژه‌های جاه‌طلبانه‌ای چون ساخت جت‌های جنگنده، تانک‌ها و کشتی‌های جنگی با تناژ سنگین امری دشوار خواهد بود.

مناقشه قبرس و حذف ترکیه از پروژه جنگنده‌ “اف-35”

در نخستین روزهای تشکیل جمهوری ترکیه، دولت این کشور و کارآفرینان خصوصی پروژه‌های مختلفی را در راستای بومی‌سازی تولید تسلیحات راه‌اندازی کردند. اما جهش‌های فناورانه جنگ جهانی دوم، اتحاد ترکیه با امریکا و نیز عضویت در ناتو در سال‌های نخستین جنگ سرد به معنای آن بود که آنکارا به راحتی می‌توانست به تسلیحات مازاد امریکایی و خرید آنها از طریق شیوه‌های اعتباری دست یابد.

با این حال، دخالت ترکیه در مناقشه قبرس در پی کودتای نظامی 1974 یونان شرایط را به کلی دگرگون کرد و به تحریم‌های تسلیحاتی امریکا علیه ترکیه منجر شد. این تحریم‌ها زنگ خطر را برای آنکارا به صدا درآورد و دولت به ناچار برای کاهش اتکای خود به امریکا و سایر متحدان ناتو در آن دوران شرکت‌هایی چون راکستان، آلسسان و توساش را تاسیس کرد.

همچنین واشنگتن پس از تصمیم ترکیه برای خرید سامانه دفاع موشکی S-400 از روسیه در سال 2019، فروش جنگنده‌های نسل جدید F-35 به این کشور را لغو کرد. درخواست آنکارا برای خرید جنگنده‌های ارزانتر F-16 و کیت‌های مدرنیزاسیون نیز از سال 2021 نیز همچنان در دست بررسی است. در حال حاضر آنکارا تلاش دارد تا برنامه توسعه جت‌های جنگنده نسل پنجم خود به نام ام‌ام‌یو (MMU) را پیش ببرد. از آنجا که تنها تعداد بسیار کمی از کشورهای جهان قادر به تولید جت‌های جنگنده نسل پنجم هستند، دولت ترکیه امیدوار است تا با تولید انبوه این نسل جدید از هواپیماهای جنگنده در اواخر دهه جاری به یکی از قطب‌های اصلی در زمینه صادرات صنایع دفاعی تبدیل شود.