آیا اردوغان ایده «سوریه بدون اسد» را کنار گذاشته است؟
بازیگران کلیدی مانند ترکیه، ایران، ایالات متحده، روسیه و برخی از کشورهای عربی در تعیین آینده سوریه بسیار مهم هستند، با این حال، کلید صلح پایدار تا حد زیادی وابسته به اقدامات و مواضع بشار اسد است.
میدل ایست نیوز: بشار اسد با بازگشت سوریه به اتحادیه عرب و احیای روابط دیپلماتیک با کشورهای عربی به پیروزی بزرگی دست یافت هرچند کشورهای عربی همچنان انتظار دارند که وی به تعهدات خود در ازای عادی‌سازی روابط عمل کند.
به گزارش «المجله» به نظر می‌رسد ترکیه که یک وزنه سنگین منطقه‌ای است، ایده «سوریه بدون اسد» را رها کرده و اکنون به دنبال روابط و همکاری با دمشق است. آنکارا با میانجیگری روسیه در سال ۲۰۲۱ در سطح سرویس‌های اطلاعاتی با دمشق ارتباط برقرار کرد و به دنبال آن دیدارهایی بین وزرای دفاع و خارجه دو کشور برگزار شد.
اما نشست مورد انتظار اردوغان و اسد برای نهایی کردن توافق به دلیل اصرار سوریه بر خروج نیروهای ترکیه از خاک سوریه برگزار نشد، پیش‌شرطی که ترکیه آن را غیرقابل قبول دانست.
به نظر می‌رسد این پیش‌شرط‌ها کنار گذاشته شده است؛ اردوغان روز جمعه به خبرنگاران گفت که آماده استفاده از فرصت‌ها برای احیای روابط با سوریه و رئیس جمهور آن است.
اخیرا نیز یاشار گولر، وزیر دفاع ترکیه، گفت که در صورتی که سوریه شرایط خاصی از جمله تصویب یک قانون اساسی فراگیر، برگزاری انتخابات آزاد، عادی‌سازی فراگیر روابط و ایجاد یک محیط امن را برآورده کند، ترکیه نیز به خروج نیروهایش از سوریه فکر خواهد کرد.
از سوی دیگر، اسد استقبال خود را از تمام ابتکار عمل‌های مربوط به روابط بین سوریه و ترکیه «بر اساس حاکمیت دولت سوریه بر تمام قلمرو خود» ابراز کرد.
فیصل مقداد، وزیر امور خارجه سوریه نیز در یک کنفرانس مطبوعاتی با همتای ایرانی خود مواضع قبلی خود را ملایم‌تر کرد و گفت که سوریه به دنبال دریافت تضمین‌های مشخص از ترکیه پیش از هرگونه تعامل دیپلماتیک است و انتظار اقدامات ملموس فوری را ندارد.
موضع روسیه درباره روند عادی‌سازی روابط ترکیه و سوریه
اخیراً هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه در سفر به مسکو با همتای خود سرگی لاوروف و نیز رئیس جمهور روسیه دیدار کرد. مسئله سوریه در دستور کار مذاکرات دو طرف قرار داشت.
موضع روسیه درباره روند عادی‌سازی روابط ترکیه و سوریه مهم است، به ویژه از آنجا که روابط ترکیه و روسیه به اندازه گذشته گرم نبوده است. اگرچه روسیه بین ترکیه و سوریه میانجیگری می‌کند، اما همیشه بر روند عادی‌سازی‌ای تأکید می‌کند که در خدمت منافع خودش باشد.
اردوغان و پوتین ممکن است در آستانه یا در نشست سازمان همکاری شانگهای در ماه ژوئیه با یکدیگر دیدار کنند. و این دیدارها ممکن است دربردارنده مواضع غافلگیرکننده درباره سوریه باشد؛ به خصوص که در مدت اخیر تحولات جالب توجهی در سوریه در حال آشکار شدن است.
منابع آگاه می‌گویند که جلسه اخیر در پایگاه هوایی حمیمیم در جنوب شرقی شهر لاذقیه بین مقامات امنیتی ترکیه و سوریه، احتمالاً در سطح فرماندهان میدانی و پرسنل امنیتی برگزار شد، در حالی که رسانه‌های نزدیک به دولت سوریه چنین ملاقاتی را اساسا رد کردند.
تحولات در ادلب، جایی که هواپیما‌ها و پهپادهای سوریهای و روسی همچنان به حمله به گروه «تحریر الشام» و سایر اهداف در منطقه تحت کنترل شورشیان ادامه می‌دهند، باید در دستور کار قرار گرفته باشد. ترکیه نگران است که تشدید تنش در ادلب و مناطق همسایه، جایی که بیش از چهار میلیون سوری در آن زندگی می‌کنند، بار دیگر به هجوم گسترده پناهندگان به خاک ترکیه بینجامد.
میانجیگری روسیه نیز به نظر می‌رسد منجر به تحولات در زمینه اقتصادی شده است، زیرا گذرگاه ابو الزین در نزدیکی شهر الباب، که مناطق تحت کنترل ارتش ملی سوریه و حکومت سوریه در شرق حلب را به هم متصل می‌کند، به روی کاروان‌های تجاری باز شد.
الکساندر لاورنتیف، فرستاده ویژه ریاست جمهوری روسیه به سوریه، اخیراً به دمشق رفت و با رئیس جمهور سوریه دیدار کرد. این بار اسد بیانیه‌ای کلی صادر کرد و در آن گفت که سوریه آماده بررسی همه ابتکار عمل‌ها برای بهبود روابط با ترکیه است، به شرطی که این ابتکار عمل‌ها با رعایت حاکمیت دولت سوریه بر تمام قلمرو خود و مبارزه با تمام اشکال تروریسم همراه باشد.
عراق در نقش واسطه صلح ترکیه و سوریه
از سوی دیگر، عراق نیز پس از سفر رسمی اردوغان در آوریل ۲۰۲۴ به‌عنوان یک واسطه صلح ظاهر شده است. عراق که با میانجیگری بین عربستان سعودی و ایران و سپس بین مصر و ایران به اعتبار دیپلماتیک دست یافته است، ممکن است با میانجیگری بین ترکیه و سوریه به دنبال رقم زدن یک موفقیت تازه باشد.
از لحاظ جغرافیایی، این سه کشور با چالش‌ها و منافع مشترک مانند مقابله با فعالیت‌های پ.ک.ک/ی. پ. گ، مبارزه با داعش، آب‌های مشترک و همکاری‌های اقتصادی محدود شده‌اند. اما شانس عراق برای دستیابی به یک دستاورد در مقایسه با آنچه روسیه می‌تواند به دست آورد، پایین‌تر به نظر می‌رسد.
در این میان، ایران که پیش از ناآرامی‌های سوریه در سال 2011 بخشی از نفوذ خود در سوریه را به ترکیه باخته بود، احتمالاً به شدت از موقعیت ممتازی که در طول جنگ داخلی سوریه به دست آورد، محافظت خواهد کرد و معلوم نیست که تا چه حد از نزدیکی ترکیه و سوریه حمایت کند.
پناهندگان سوری؛ اهرم فشار اسد به اردوغان
ترکیه با دو موضوع اصلی مربوط به سوریه مواجه است: امنیت و پناهندگان سوری. بسیاری از ترک‌ها از جمله حامیان حزب حاکم عدالت و توسعه اردوغان و دولت او را مسئول اجازه دادن به میلیون‌ها سوری برای ورود به ترکیه در قالب سیاست درهای باز می‌دانند.
اردوغان آگاه است که این سیاست برای او در انتخابات هزینه زیادی داشته و اکنون ادعا می‌کند که اقدامات اخیر او منجر به بازگشت حدود نیم میلیون از 3.6 میلیون سوریهای پناهجو در ترکیه شده است و انتظار می‌رود که در چارچوب برنامه دولت با عنوان «بازگشت داوطلبانه، امن و شرافتمندانه» این آمار افزایش پیدا کند.
در حالی که جزئیات این طرح مشخص نیست، بسیاری از ترک‌ها تردید دارند که همه پناهندگان سوری بتوانند بازگردانده شوند.
ترکیه رویکرد خود را تغییر داده است و متوجه شده است که تعامل با اسد برای رسیدگی به مسأله پناهندگان ضروری است، زیرا کنترل دمشق در دست اسد است و می‌تواند به تعریف یک نقشه راه برای بازگشت سوریهای باقی مانده کمک کند. اسد از این اهرم برای فشار آوردن به دولت ترکیه برای برآورده کردن شرایط خود استفاده می‌کند.
در جبهه امنیتی، ترکیه نگران است که یگان‌های مدافع خلق (ی.پ.گ.) و شاخه غیرنظامی آن، حکومت خودمختار نیروهای دموکراتیک سوریه (قسد)، در پی ایجاد یک منطقه خودمختار در مناطق کردنشین سوریه در مرزهای ترکیه باشند.
اردوغان مدت‌هاست که بر عزم ترکیه برای جلوگیری از ایجاد یک «دولت تروریستی» در امتداد مرزهایش به هر قیمتی تاکید کرده است. ترکیه به شدت به انتخابات محلی برنامه‌ریزی شده برای مناطق تحت کنترل کرد‌ها، که دو بار در ۳۰ مه و ۱۱ ژوئن به تعویق افتاده است، اعتراض کرد.
احزاب سیاسی نزدیک به حزب دموکرات کردستان به رهبری مسعود بارزانی در اربیل این انتخابات را تحریم و ادعا کردند که این انتخابات عادلانه نخواهد بود و «حزب اتحادیه دموکراتیک» را متهم کردند که مردم را مجبور به رای دادن به نامزدهای خود با زور اسلحه می‌کند.
ایالات متحده که از قسد حمایت می‌کند، نیز در اقدامی غیر منتظره، اجرای این انتخابات را در شرایط کنونی ناممکن دانست و تأکید کرد که شرایط لازم برای برگزاری انتخابات آزاد، عادلانه، شفاف و فراگیر، وجود ندارد.
البته این موضع واشنگتن را نباید نشانه‌ای از تغییر در سیاست ایالات متحده یا کنار گذاشتن اتحاد آن با قسد تفسیر کرد، این تنها یک اقدام تاکتیکی برای جلوگیری از انزوای بیشتر ترکیه است.
تنها چند روز پیش، هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه در یک مصاحبه تلویزیونی گفت: “2.5 عضو فعال جامعه بین‌المللی هستند که ما با آن‌ها در رابطه با قسد مشکل داریم، که شامل ایالات متحده، انگلستان و تا حدودی فرانسه می‌شود.”
پیچیدگی مسأله سوریه و خستگی جامعه بین‌المللی از جنگ طولانی
مسأله سوریه مملو از پیچیدگی و عدم قطعیت است و مسائل بین‌المللی از جمله نتیجه انتخابات ریاست جمهوری آینده امریکا به شدت بر آن تأثیر می‌گذارد. دونالد ترامپ، یک نامزد قوی، به تمایل برای خروج از سوریه و دیگر نقاط مهم جهان شناخته شده است.
جامعه بین‌المللی از جنگ طولانی و پرهزینه سوریه خسته شده است و بحران‌های اوکراین و غزه را در اولویت قرار می‌دهد. با این حال، بحران سوریه هنوز به پایان نرسیده است و عوامل زیادی وجود دارد که می‌تواند منجر به تجدید جنگ داخلی شود.
بازیگران کلیدی مانند ترکیه، ایران، ایالات متحده، روسیه و برخی از کشورهای عربی در تعیین آینده سوریه بسیار مهم هستند. با این حال، کلید صلح پایدار تا حد زیادی به این بستگی دارد که آیا اسد واقعاً مایل به پیروی از مسیر مشخص شده در قطعنامه 2254 شورای امنیت است یا نه.
اسد قصد دارد قدرت خود را تحکیم کند، اما از زمان آغاز ناآرامی‌ها در سال ۲۰۱۱، رویکرد اغلب سازش‌ناپذیر خود را تغییر نداده است. وضعیت سویداء در جنوب، اقدامات نمادین علیه تولید و قاچاق کپتاگون و سیاست‌ها و لفاظی‌های غیرمتقاعد کننده که مانع بازگشت پناهندگان سوری می‌شود، تنها برخی از دلایلی است که باعث می‌شود بسیاری اسد را واقعاً خواستار حل مسالمت‌آمیز بحران نبینند.
اما حتی اگر اقدامات و مواضع اسد امیدوارکننده نباشد، روابط بین‌المللی غیر قابل پیش‌بینی است و تغییرات اساسی می‌تواند یک‌شبه رخ دهد. در این زمینه، روابط ترکیه و سوریه به‌ویژه سزاوار پیگیری دقیق است.
