چرا اردوغان توافق نفتی با عراق را لغو کرد؟ از پیامدهای اقتصادی تا جاه‌طلبی ژئوپلیتیکی

میدل ایست نیوز: در یک گام غافلگیرکننده که ممکن است دری به سوی معادلات استراتژیک جدید بگشاید، رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه روز دوشنبه طی یک تصمیم رسمی، به توافق نفتی تاریخی با عراق پس از بیش از نیم قرن پایان داد.

به گزارش العالم الجدید، براساس این تصمیم، توافقنامه خط لوله نفتی جیهان میان بغداد و آنکارا که در سال 1973 امضا شده بود و شریان اقتصادی حیاتی دو کشور به ویژه برای صادرات نفت عراق از طریق بندر جیهان ترکیه در دریای مدیترانه بود، لغو شد.

براساس این تصمیم ترکیه، این توافقنامه در ژوئیه 2026 رسما به پایان می‌رسد، بغداد تاکنون هیچ واکنش رسمی به این تصمیم نشان نداده است.

ضربه‌ای سخت به اقلیم کردستان عراق

در همین راستا، نبیل المرسومی، کارشناس امور اقتصادی احتمال داد که این تصمیم به دلیل تمایل ترکیه برای ایجاد خط لوله جدید برای انتقال نفت و گاز طبیعی از بصره به بندر جیهان اتخاذ شده باشد.

وی گفت که این تصمیم که یک ضربه سخت است، پیامدهای گسترده‌ای بر اقلیم کردستان عراق دارد.

المرسومی در یک تحلیل تحت عنوان: «چرا ترکیه تصمیم گرفت به توافقنامه خط لوله انتقال نفت خام با عراق پایان دهد؟» که در صفحه فیس بوک خود منتشر کرد، توضیح داد که این تصمیم با استناد به ماده 11 توافقنامه اصلاح شده در تاریخ 19 سپتامبر 2010 اتخاذ شده که به یک طرف از طرفین اجازه لغو این توافقنامه پس از ابلاغ مکتوب به طرف دیگر آن هم یک سال مانده به تاریخ پایان این توافقنامه را می‌دهد.

وی افزود که عراق می‌توانست با استناد به این ماده، در راستای تمدید یا اصلاح این توافقنامه دو سال قبل از پایان آن اقدام کند، اما این اقدام را انجام نداد.

المرسومی بیان کرد که ممکن است تصمیم ترکیه به ناخشنودی از عراق در پی شکایت در دادگاه بین‌المللی پاریس که منجر به پرداخت غرامت 1.5 میلیارد دلاری ترکیه به دلیل اجازه صادرات نفت اقلیم کردستان از طریق خط لوله جیهان برخلاف توافقنامه امضا شده با عراق، مرتبط باشد.

مسیر جدید انتقال انرژی

وی احتمال داد که این تصمیم همچنین با تمایل ترکیه برای ایجاد خط لوله جدید برای انتقال نفت و گاز طبیعی از بصره به بندر جیهان در دریای مدیترانه مرتبط باشد، براساس این طرح، نفت خام از بصره به شمال عراق تا منطقه حدیثه منتقل می‌شود و سپس به سیلوبی در جنوب ترکیه می‌رود و این مسیر شامل یک منطقه انتقال از بیجی در عراق تا فیشخابور در نزدیکی مرزهای ترکیه می‌شود.

این کارشناس مسائل اقتصادی بیان کرد که ظرفیت این پروژه به 2.2 میلیون بشکه در روز می‌رسد و خط بصره – سیلوبی برای صادرات نفت خام به صورت پایدار، بسیار برای عراق مهم است و مسیری جایگزین و آسان برای رسیدن به بازارهای دریای مدیترانه فراهم می‌کند علاوه بر اینکه در امتداد پروژه جاده توسعه با هدف اتصال آسیا به اروپا از طریق راه آهن و مسیر زمینی است؛ پروژه‌ای که مورد اهتمام دولت عراق است.

وی تصریح کرد که این پروژه تلاش‌های آنکارا برای تبدیل شدن به یک مرکز منطقه‌ای اصلی برای انرژی تقویت می‌کند، خط لوله گاز از بصره به سیلوبی به نفع منطقه است چرا که ترکیه برنامه ریزی می‌کند در آینده نزدیک، گاز طبیعی لازم برای تولید برق عراق را تا زمان توسعه میادین گاز عراق، تامین کند.

المرسومی درباره پیامدهای این تصمیم تاکید کرد که توقف خط جیهان ضربه‌ای سخت به اقلیم کردستان عراق است چرا که این خط تنها گذرگاه برای صادرات اقلیم کردستان عراق است اما این تصمیم موجب تضعیف اقتصاد اقلیم کردستان عراق می‌شود و اربیل را به بغداد وابسته‌تر می‌کند.

دولت اقلیم کردستان عراق در 23 فوریه 2025 از توافق با وزارت نفت عراق برای ازسرگیری صادرات نفت اقلیم کردستان عراق از طریق خط جیهان ترکیه خبر داده بود اما صادرات همچنان با گذشت بیش از دو سال متوقف است.

گفتنی است دولت عراق، در مارس 2023 در یک قضیه داوری علیه دولت ترکیه در اتاق بین‌المللی بازرگانی در پاریس به دلیل تخلف در توافقنامه خط لوله عراق – ترکیه درخصوص صادرات نفت خام از اقلیم کردستان عراق از طریق بندر جیهان ترکیه بدون رجوع به شرکت بازاریابی نفت عراق که تنها نهاد رسمی مسئول صادرات نفت عراق است، پیروز شد.

براساس این تصمیم، صادرات نفت اقلیم کردستان عراق در 25 مارس 2023 که 450 هزار بشکه در روز بود متوقف شد؛ امری که موجب خسارت حدود یک میلیارد دلاری در ماه شد.

این تجارت، مانع بزرگی در حل اختلافات میان دولت فدرال عراق و دولت اقلیم کردستان عراق است، براساس توافقات سیاسی و قانون بودجه فدرال عراق، تمام نفت تولید شده در اقلیم کردستان عراق باید به دولت فدرال تحویل داده شود، دولتی که حق انحصاری فروش نفت را دارد.

برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که نفت اقلیم کردستان عراق از طریق خط لوله کرکوک – جیهان با وجود توقف صادرات، با بیش از 8 میلیارد دلار به نفع افراد با نفوذ در اقلیم کردستان عراق قاچاق می‌شود.