قطر میان انرژی و میانجیگری؛ بازیگری کوچک با نقشی منطقه‌ای
قطر با تکیه بر منابع عظیم گازی و دیپلماسی فعال، توانسته نقشی فراتر از اندازه جغرافیایی خود در تحولات منطقه‌ای ایفا کند؛ اما تداوم این جایگاه مستلزم عبور از چالش‌هایی چون وابستگی اقتصادی به انرژی، شکاف جمعیتی و فشارهای ژئوپلیتیکی است.
میدل ایست نیوز: قطر، ثروتمندترین کشور جهان، از نظر وسعت کوچکتر از ایالت کنتیکت امریکا است، اما این شبه‌جزیره ۱۶۰ کیلومتر مربعی در بسیاری از حوزه‌ها، از جمله دیپلماسی، فراتر از اندازه‌اش عمل کرده است. با این حال، چالش‌هایی همچنان باقی مانده‌اند، از جمله تنوع‌بخشی اقتصادی و نیاز به مشارکت شهروندان در یک نظام مالیاتی منصفانه.
طی صد سال گذشته، قطر دستخوش تحولات چشمگیری شده است. تا دهه ۱۹۲۰، اقتصاد آن بر پایه صید مروارید بود. در دهه‌های ۱۹۳۰ و ۱۹۴۰، نفت خام کشف شد، حفاری آغاز گردید و صادرات شکل گرفت. در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ نیز میادین جدید نفتی و گاز طبیعی کشف شدند. امروزه نفت و گاز حدود ۹۷ درصد صادرات قطر را شامل می‌شود که ارزش سالانه آن حدود ۵۸ میلیارد دلار است.
اخیراً حمله موشکی ایران به پایگاه هوایی العدید متعلق به امریکا در قطر خبرساز شد، اما آسیب‌ها قابل پیش‌بینی و جزئی بودند. به‌طور کلی، روابط سیاسی و اقتصادی میان ایران و قطر خوب ارزیابی می‌شود، چراکه دو کشور مالک مشترک بزرگترین میدان گازی جهان هستند که در مرزهای دریایی آنها قرار دارد.
قطر پس از روسیه و ایران (با ۱۳٪ از کل ذخایر شناخته شده) سومین ذخایر بزرگ گاز طبیعی جهان را در اختیار دارد. شرکای گازی اصلی قطر هند، چین، ژاپن، کره جنوبی، امریکا و امارات متحده عربی هستند. این کشور روزانه حدود ۶۵۰ میلیون متر مکعب گاز از بخش خود در میدان مشترک تولید می‌کند، در حالی که ایران از بخش خود حدود ۴۳۰ میلیون متر مکعب استخراج می‌کند.
ایران و قطر توافق‌نامه‌هایی در حوزه‌های مختلف اقتصادی، از جمله حمل‌ونقل دریایی و تجارت دوجانبه، منعقد کرده‌اند. از نظر سیاسی، قطر همواره در درک مواضع ایران توانمند بوده و از این درک برای میانجیگری در حل اختلافات ایران با کشورهای شورای همکاری و دیگر کشورهای عربی استفاده کرده است.
توان اقتصادی قطر
قطر که دو قرن است توسط خاندان آل‌ثانی اداره می‌شود، با بهره‌گیری از توان اقتصادی عظیم خود، نفوذ سیاسی‌اش را در سراسر خاورمیانه افزایش داده است.
بر اساس برآورد بانک جهانی، تولید ناخالص داخلی قطر در سال ۲۰۲۳ حدود ۲۲۷.۵ میلیارد دلار بود و درآمد سرانه‌ی آن به حدود ۷۷ هزار دلار رسید. جمعیت این کشور حدود سه میلیون نفر است که تنها ۱۵ درصد آنها قطری هستند و باقی جمعیت را مهاجران تشکیل می‌دهند.
در سال ۲۰۲۳، قطر ۱۲۹ میلیارد دلار صادرات داشت؛ که شامل گاز طبیعی مایع، نفت، کود و آهن بودند. مقصد اصلی صادرات قطر، کشورهای ژاپن، کره جنوبی، هند و چین هستند که در مجموع ۵۹.۷ درصد از ارزش صادرات را تشکیل می‌دهند. اتحادیه اروپا نیز سهمی ۷.۶ درصدی دارد، و سایر کشورها مانند سنگاپور، بریتانیا و امریکا نیز از مشتریان مهم قطر هستند. در نتیجه، قطر به تجارت دریایی که از تنگه هرمز عبور می‌کند وابستگی بالایی دارد، و حفظ امنیت این مسیر برای قطر بسیار اهمیت دارد.
نگاه قطر به چالش‌های اقتصادی آینده
بر اساس گزارش صندوق بین‌المللی پول که در ۱۱ فوریه ۲۰۲۵ منتشر شد، قطر با میزبانی جام جهانی فوتبال ۲۰۲۲ از توسعه زیرساخت‌ها، بهبود شبکه‌های حمل‌ونقل و ارتقای خدمات گردشگری به‌طور قابل توجهی بهره‌مند شد. این گزارش رشد اقتصادی قطر را در سال ۲۰۲۵ حدود ۲ درصد برآورد کرد؛ سرمایه‌گذاری‌های دولتی می‌توانند این رقم را در میان‌مدت به ۴ درصد افزایش دهند.
نیاز به تنوع‌بخشی اقتصادی
افزایش تولید و صادرات گاز طبیعی مایع در سال‌های آینده به رشد اقتصادی قطر کمک خواهد کرد؛ با این حال، دولت به دنبال تنوع‌بخشی به اقتصاد است و می‌خواهد سهم بخش‌هایی مانند گردشگری، آموزش و خدمات درمانی را افزایش دهد. با وجود این تلاش‌ها، اقتصاد قطر همچنان به صنعت نفت و گاز وابسته است و تحت تأثیر تغییرات جهانی در بازار انرژی، از جمله افزایش تولید در کشورهای دیگر و کاهش تقاضا در کشورهای مصرف‌کننده، قرار می گیرد.
اگرچه فاصله‌گیری از اقتصاد کربنی هم برای دولت و هم برای بخش خصوصی چالش‌برانگیز است اما قطر منابع مالی مناسبی برای حرکت در این مسیر در اختیار دارد. صندوق ثروت ملی قطر در پایان سال ۲۰۲۴ دارایی‌هایی به ارزش ۵۲۶ میلیارد دلار در اختیار داشته است. این منابع می‌توانند برای تقویت بخش‌هایی مانند گردشگری مورد استفاده قرار گیرند؛ حوزه‌ای که قطر در آن با کشورهای رقیب خلیج فارس، به‌ویژه امارات، رقابت می‌کند.
داده‌های رسمی نشان می‌دهد که قطر در سال ۲۰۲۴ میزبان پنج میلیون گردشگر بود؛ رقمی که نسبت به سال ۲۰۲۳، رشد ۲۵ درصدی را نشان می‌دهد. توسعه فرودگاه بین‌المللی، خدمات حمل‌ونقل را به‌طرز چشمگیری بهبود بخشیده و دوحه را به یک قطب مهم منطقه‌ای در حوزه ترانزیت تبدیل کرده است. شرکت هواپیمایی قطر نیز یکی از بهترین خطوط هوایی جهان شناخته می‌شود.
چالش‌های جمعیتی
قطر کشوری کوچک با جمعیتی جوان، کمی بیش از سه میلیون نفر است. بیشتر ساکنان آن مهاجرانی هستند که برای کار به این کشور آمده‌اند. مانند سایر کشورهای ثروتمند، نرخ باروری پایین (۱.۷ فرزند) و امید به زندگی بالا (۸۲.۷ سال) است. استانداردهای زندگی نیز بالا هستند.
مهارت و انگیزه
در حالی که بسیاری از شهروندان قطری در دولت، سازمان‌ها و بانک‌ها در جایگاه‌های مدیریتی قرار دارند، تحلیلگران درباره نقش واقعی آنها در صنایع خدماتی و کارهای مولد پرسش‌هایی مطرح کرده‌اند. آیا این شهروندان می‌توانند به نیروی کاری ماهر و سازگار با تحولات فناوری و بازار کار تبدیل شوند؟ قطر در حوزه آموزش پیشرفت‌هایی داشته است، اما اکنون نیاز است که رشته‌های تحصیلی مناسب برای جوانان قطری شناسایی شود تا اقتصاد دانش‌محور با تکیه بر استعدادهای بومی توسعه یابد.
بخش خصوصی نقش کلیدی در استخدام شهروندان، ارتقای مهارت‌های حرفه‌ای، افزایش بهره‌وری و ترویج نوآوری خواهد داشت. تجربه موفق برگزاری جام جهانی می‌تواند پایه‌ای برای این تحولات باشد. برخی بر این باورند که انگیزه‌بخشی به شهروندان برای مشارکت فعال و تلاش، به‌جای تکیه بر مهاجران، چالش اصلی این کشور است.
پیشنهاد برخی اصلاحات
برخی پیشنهادهایی برای افزایش درآمدهای خزانه عمومی از طریق ایجاد سیستم مالیاتی منصفانه‌تر و کاهش یارانه‌ها ارائه کرده‌اند. قطر در حال حاضر هزینه کامل خدمات برق و آب را دریافت نمی‌کند، زیرا این خدمات یارانه‌ای هستند. خدمات درمانی نیز با هزینه‌های ناچیز در دسترس است.
هم‌زمان با این، دولت قطر پروژه‌هایی را برای بازنگری در نظام رفاه یا دولت تحصیلدار آغاز کرده است که با توجه به شرایط اقتصادی فعلی صنعت نفت و گاز، ضروری به نظر می‌رسد. با این حال، اجرای چنین اصلاحاتی نیازمند تغییرات فرهنگی و تحول در ساختارهای بازار کار به منظور ارتقای بهره‌وری و مشارکت شهروندان خواهد بود. عملی‌کردن این تغییرات، چالش بزرگ بعدی قطر محسوب می‌شود.
