توافق گازی مصر و اسرائیل؛ فرصتی اقتصادی یا چالشی ژئوپلیتیکی؟

میدل ایست نیوز: در اقدامی جدید که نشان دهنده عمق همکاری در بخش انرژی میان قاهره و تل آویو است، مصر و اسرائیل از توافقنامه بزرگ برای تامین گاز طبیعی به مدت چند سال خبر دادند. این معامله همزمان با تلاش مصر برای تقویت نقش خود به عنوان یک مرکز منطقه‌ای برای تجارت و مایع‌سازی گاز و پاسخ به نیازهای بازار داخلی و نیز استفاده اسرائیل از زیرساخت مصر برای صادرات تولیدات خود به سمت بازارهای اروپایی و آسیایی انجام شده است.

به گزارش العربی الجدید، این توافقنامه که از بزرگ‌ترین قراردادهای انرژی میان دو طرف به شمار می‌آید، دارای ابعاد اقتصادی و ژئوپلیتیکی قابل توجهی به ویژه در بستر تحولات منطقه‌ای و فشارهای موجود در بازارهای جهانی انرژی است.

شرکت نیومد انرژی که در میدان گازی لویاتان اسرائیل شریک است، در هفتم ماه جاری اعلام کرد که بزرگ ‌ترین قرارداد صادرات گاز به مصر را به ارزش تقریبی ۳۵ میلیارد دلار امضا کرده است. بر اساس این توافقنامه، اسرائیل تا سال ۲۰۴۰ یا تا زمان تکمیل حجم توافق شده، حدود ۱۳۰ میلیارد مترمکعب گاز به مصر صادر خواهد کرد. این توافقنامه اصلاحیه‌ای برای توافق اولیه امضا شده در سال ۲۰۱۹ است که مفاد آن صادرات ۶۰ میلیارد متر مکعب گاز تا اوایل دهه سوم این قرن بوده است.

از طرفی دیگر جوزپه گالیانو، نویسنده و محقق ایتالیایی و رئیس مرکز مطالعات راهبردی «کارلو دی کریستوفوریس» در تحلیلی که وب‌سایت ایتالیایی «Inside Over» در تاریخ ۱۰ اوت و تحت عنوان «توافقنامه گاز میان اسرائیل و مصر؛ افزایش وابستگی قاهره به تل آویو» منتشر کرده است، گفت: ما در آستانه یک توافق تاریخی هستیم که نقطه عطفی در خاورمیانه به شمار می‌آید. این در حالی است که تا ۳۰ سال پیش، تقریباً غیرممکن بود که طرف دوم بزرگ‌ترین قرارداد صادرات انرژی ‌ای که اسرائیل تاکنون امضا کرده است، مصر باشد. مصر اولین کشوری است که در سال ۱۹۷۹ با دولت یهودی پیمان صلح امضا کرده و کشور همسایه‌ای است که روابطش با اسرائیل همواره با «صلح سرد» شناخته شده و دارای روابطی نهادی و پایدار اما همراه با عدم اعتماد متقابل است.

کاهش تولید مصر و از دست رفتن امید‌ها

گالیانو در ادامه بیان کرد شرایط داخلی مصر به خوبی اهمیت این توافقنامه را برای ما روشن می‌کند. طی سه سال گذشته تولید گاز مصر ۴۵ درصد کاهش یافت و از ۶.۱ میلیون متر مکعب در مارس ۲۰۲۱ به ۳.۵ میلیون متر مکعب در مه ۲۰۲۵ رسیده است. این کاهش به چندین عامل از جمله افت و کاهش طبیعی تولید در میادین قدیمی، تأخیر در توسعه میادین جدید، مشکلات فنی و شاید کوتاهی در مدیریت زیرساخت‌های انرژی مرتبط است.

وی توضیح داد این کسری، قاهره را وادار به واردات گاز طبیعی مایع با قیمت‌های بالا کرده که این امر موجب تشدید کسری تجاری شده و به فشارها بر نرخ ارز و تورم داخلی دامن زده است. در این خصوص شایان ذکر است که میانگین قیمت گاز طبیعی مایع در بازار جهانی حدود ۱۳.۵۰ دلار برای هر میلیون واحد حرارتی بریتانیایی است یعنی نزدیک به دو برابر قیمت گاز اسرائیل که ۷.۷۵ دلار است. بنا بر اعلام منابع آگاه از مذاکرات، قیمت توافق شده برای خرید گاز از تل ‌آویو حدود ۲۰ درصد بیشتر از متوسط قیمت موجود در اسرائیل است اما همچنان رقابتی و مقرون به صرفه است.

رئیس مرکز مطالعات راهبردی «کارلو دی کریستوفوریس» خاطر نشان کرد مصر تا سال ۲۰۲۲ امیدوار بود تا از طریق دو ایستگاه مایع‌سازی گاز در ادکو و دمیاط و نیز صادرات گاز از طریق گاز وارداتی از میدان‌های گازی اسرائیل و قبرس، به یک مرکز انرژی در منطقه شرق مدیترانه تبدیل شود، اما بحران تولید داخلی موجب شد این مسیر به کلی تغییر کند. مصر از مرکز احتمالی صادرات الان بار دیگر خود را از لحاظ ساختاری وابسته به واردات می‌بیند تا بتواند انرژی مورد نیاز ساکنان خود را تامین و اقتصاد شکننده خود را حفظ کند.

گالیانو بر این بارو است که از لحاظ ژئوپلیتیک، به این معناست که اسرائیل بار دیگر در موقعیت تامین کننده راهبردی و غیرقابل جایگزین قرار گرفته است چراکه گاز آن ۱۵ تا ۲۰ درصد از نیازهای مصر را تامین می‌کند. حقیقت این است که ما با یک ارتباط متقابل نامتعادل روبه‌رو هستیم چراکه این قرارداد برای اسرائیل یکی از چندین منبع درآمد است، اما برای مصر یک شرط حیاتی برای حفظ ثبات داخلی محسوب می‌شود.

وی در ادامه گفت اگر این اقدام از لحاظ اقتصادی قابل درک باشد، اما از نظر سیاسی با خطرات زیادی همراه است. افکار عمومی مصر به طور گسترده با عادی‌سازی روابط با اسرائیل مخالف است. بر اساس رای‌گیری انجام شده توسط بارومتر عربی، تنها ۵ درصد از مصری‌ها روابط باز با تل ‌آویو را می‌پذیرند در حالی که تنها ۱۱ درصد از آن‌ها با روابط تجاری میان دو طرف موافق هستند.

این نویسنده و پژوهشگر افزود این توافقنامه ممکن است شکاف میان نظام عبدالفتاح السیسی، رئیس جمهور مصر و جامعه‌ای که به طور تاریخی با فلسطینی‌ها همبستگی داشته است را تشدید کند. همچنین این موضوع تصویری از تسلیم شدن قاهره در برابر تل آویو به خاطر فشارهای اقتصادی را ارائه می‌کند که توسط برخی رویدادهای اخیر نیز تقویت شده است. در طی حملات موشکی انتقامجویانه ایران علیه اسرائیل صدها تن از اسرائیلی‌ها توانستند برای پیدا کردن پناهگاه موقتی، از سینا عبور کنند اما چنین فرصتی به مردم غزه که نزدیک دو سال است در معرض بمباران قرار دارند، داده نشده است.

خطر باج‌خواهی در زمینه انرژی

این پژوهشگر ایتالیایی اشاره کرد تجربه اردن در این باره بسیار روشنگر است. امان در سال ۲۰۱۶، برای واردات گاز از میدان لویاتان قراردادی ۲۰ ساله امضا کرده بود. در سال‌های اخیر کمپین اعتراضی داخلی برای لغو این توافقنامه به راه افتاد که وابستگی به اسرائیل «جنایت سه‌گانه» توصیف شده که شامل تهدید حاکمیت، انتقال منابع عمومی به کشوری که دشمن به شمار می‌آید و جلوگیری از سرمایه‌گذاری دولت در منابع انرژی تجدیدپذیر داخلی است.

گالیانو افزود مصر ممکن است به زودی خود را در این موقعیت ببیند چراکه امنیت تامین انرژی تضمین شده نیست. در ژوئن سال جاری، پس از حملات اسرائیل به ایران، عملیات میدان لویاتان متوقف شد. این امر به وضوح نشان‌دهنده شکنندگی زیرساخت انرژی است. همچنین قطعی تامین گاز در اوج تابستان و به طور بلند مدت، ممکن است موجب قطع گسترده جریان برق و ایجاد تنش‌های اجتماعی خطرناک شود.

وی گفت در سطح راهبردی یک مزیت مهمی وجود دارد که تل آویو از این توافق به دست آورده است و آن این است که قاهره در مواضع خود در قبال غزه و در مذاکرات با حماس محتاط‌تر خواهد بود. اما برای مصر، با وجود حفظ نقش میانجیگری خود، آزادی کمتری در اعمال فشار خواهد داشت. بنابراین، رابطه انرژی، به یک اهرم دیپلماتیک برای اسرائیل تبدیل شده که ممکن است در مسائل دیگر مانند امنیت در دریای سرخ یا همکاری نظامی علیه گروه‌های جهادی در سینا از آن استفاده کند.

این پژوهشگر ایتالیایی ادامه داد از طرفی دیگر اسرائیل در تلاش است جایگاه خود را به عنوان یک تامین کننده مطمئن و کلیدی در منطقه‌ای پرتنش و بی‌ثبات تثبیت و در نزد شرکای بین‌المللی که به دنبال تنوع بخشیدن به منابع انرژی پس از بحران اوکراین هستند، اعتبار کسب کند.

گاز، ابزاری برای نفوذ

گالیانو اظهار داشت این موضوع ثابت می‌کند که یک روند بنیادین در جریان است. در قرن ۲۱ منابع انرژی تنها کالای مورد معامله نیستند بلکه به ابزاری برای نفوذ تبدیل شدند. کسی که جریان گاز یا نفت را تحت کنترل دارد، با تاثیرگذاری بر تصمیم‌های سیاسی، ائتلاف‌ها و مواضع راهبردی، نفوذ بسیار فراتری از جنبه‌های اقتصادی دارد.

وی بیان کرد چالشی که مصر با آن مواجه خواهد شد، جلوگیری از تبدیل وابستگی اقتصادی به وابستگی سیاسی و حفظ تعادل میان توافقنامه، سرمایه گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر، توسعه میادین جدید و تنوع بخشیدن به منابع انرژی است. اما برای اسرائیل خطر در این نهفته است که استفاده افراطی از اهرم انرژی ممکن است واکنش‌های خصمانه‌ای را برانگیزد و همسایگانش را به فکر یافتن جایگزین‌هایی بیاندازد که این موضوع در بلندمدت قدرت چانه‌زنی آن را تضعیف خواهد کرد.

گالیانو در پایان گفت توافقنامه امضا شده میان اسرائیل و مصر در هر صورت یکی از مهم‌ترین حرکات انجام شده در سال‌های اخیر در صفحه شطرنج خاورمیانه به شمار می‌آید چراکه انرژی، اقتصاد و جنبه‌های ژئوپلیتیک را به یکدیگر پیوند می‌دهد و اولویت‌های راهبردی تل آویو و قاهره را بازتعریف می‌کند.

از طرفی دیگر، فرانچسکو آنگلونی، هماهنگ ‌کننده علمی رصدخانه مدیترانه‌ای وابسته به مؤسسه مطالعات سیاسی «سنت پیوس پنجم» در رم، بیان کرد این توافقنامه از لحاظ ژئوپلیتیک، موجب افزایش نفوذ اسرائیل در خاورمیانه می‌شود. از این طریق تل آویو نه تنها جایگاه خود را به عنوان شریک قاهره در زمینه انرژی تثبیت می‌کند، بلکه اهرم‌های دیپلماتیک و اقتصادی خود را نیز در برابر کشوری کلیدی در منطقه‌ای راهبردی همچون خاورمیانه تقویت خواهد کرد.

پیامد‌های ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک

آنگلونی گفت با وجود اینکه این توافق فرصتی برای تامین فوری انرژی و کاهش فشارهای مالی برای مصر به وجود می‌آورد، اما احتمال بروز تنش‌های داخلی فزاینده در این کشور وجود دارد. در همین خصوص، نظرسنجی‌های عمومی نشان می‌دهند که سیاست‌های دولت مصر نسبت به اسرائیل مورد قبول مردم نیست. بر اساس داده‌های بارومتر عربی در سال ۲۰۲۱-۲۰۲۲، تنها ۵ درصد از مصری‌ها از عادی‌سازی روابط با اسرائیل حمایت می‌کنند.

وی اشاره کرد درحالی که این توافقنامه از طریق تضمین تامین گاز با قیمت‌های پایین‌تر، مستقیماً به نفع نخبگان حاکم در مصر است، اما به شدت با نظر اکثریت قاطع مردم که همچنان با اسرائیل خصومت عمیقی دارند، به ویژه در سایه تشدید بحران فلسطین، در تضاد است. می‌توان پیش‌بینی کرد که نظام السیسی در آینده نزدیک در معرض هیچ خطری قرار نمی‌گیرد، اما در میان مدت و بلندمدت، اوضاع متفاوت است زیرا در صورتی که وضعیت اقتصادی و اجتماعی در داخل کشور بدتر و بحران غزه نیز شدیدتر شود، نارضایتی عمومی ممکن است به بحران‌های جدی و بی‌ثباتی منجر شود.

آنگلونی در ادامه اظهار داشت می‌توان گفت این توافق، موقعیت ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی اسرائیل را تقویت و آن را به عنوان بازیگری مسلط‌تر در منطقه برجسته‌تر می‌کند. با این وجود، موازنه در این منطقه همچنان شکننده است و مصر بیش از پیش تحت تاثیر تحولات خارجی یا داخلی قرار دارد.

وی در پایان بیان کرد اگر احساسات ضداسرائیلی فروکش نکند، که برعکس، با تشدید بحران غزه تقویت خواهد شد، وضعیت فعلی ممکن است تغییر کند و موجب بازگشت تنش‌ها، چه در داخل مصر و چه در کل منطقه، شود.