توسعه چشمگیر کشاورزی در کشورهای شورای همکاری

میدل ایست نیوز: در ماه اکتبر، ریاض میزبان یک نمایشگاه بین‌المللی تجاری در حوزه کشاورزی خواهد بود؛ رویدادی که بر یکی از بازارهای در حال رشد سریع در خاورمیانه تمرکز دارد. انتظار می‌رود تا سال ۲۰۳۰ حدود ۷۰ میلیارد دلار در بخش کشاورزی سرمایه‌گذاری شود. عربستان و دیگر کشورهای شورای همکاری در یکی از خشک‌ترین مناطق جهان، در حال ایجاد امنیت غذایی هستند و صنعتی را شکل داده‌اند که شامل پرورش حیوانات آبزی، تولید و فرآوری مواد غذایی، بسته‌بندی و صنایع وابسته می‌شود.

کشاورزی و صنایع غذایی از اهداف کلیدی چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان هستند و این بخش به یکی از عوامل مهم رشد اقتصادی کشور تبدیل شده است. انقلاب هوش مصنوعی نیز به این روند شتاب بخشیده است. از برج‌های هیدروپونیک در مراکز شهری گرفته تا گلخانه‌های خورشیدی در دل صحرا، فناوری‌های کشاورزی در حال بازطراحی سیستم‌های غذایی و افزایش آزادی عمل کشاورزان هستند.

سنتی کهن

کشاورزی در منطقه خاورمیانه سابقه‌ای بسیار طولانی دارد. یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که کشاورزی در این منطقه به حدود یازده هزار و پانصد سال سال پیش بازمی‌گردد و نقش مهمی در شکل‌گیری سکونت‌های انسانی داشته است. تمدن‌هایی مانند مصری‌ها، بابلی‌ها و سومری‌ها به کشت و تجارت میوه و سبزیجات می‌پرداختند. در بین النهرین آب و زمین حاصلخیز فراوان بود و اعراب این منطقه را به‌دلیل پوشش گیاهی انبوه آن «سرزمین سیاهی» می‌نامیدند.

بابلی‌ها در ساخت سد، حفر کانال و ایجاد مخازن برای تنظیم آب و آبیاری مهارت داشتند و محصولات اصلی‌شان گندم، جو، کنجد، و خرما بود. مصری‌ها نیز با بهره‌گیری از رود نیل، سیستم‌های آبیاری پیشرفته‌ای طراحی کردند که بهره‌وری را افزایش داد.

در سال‌های بعد، دولت‌های مصر سدهایی مانند سد اسوان (تکمیل‌شده در سال ۱۹۰۶) را ساختند تا آب‌های سیلابی را ذخیره و منابع آبی را مدیریت کنند.

در قرن بیستم، پنبه به یکی از محصولات مهم صادراتی مصر تبدیل شد و همراه با برنج، سیب‌زمینی، گوجه‌فرنگی، ذرت و گندم، نقش مهمی در درآمد کشور ایفا کرد. پنبه مصری به‌دلیل کیفیت بالا، شهرت جهانی یافت.

اما در نیمه دوم قرن بیستم، قوانین اصلاحات ارضی که مالکیت‌های خصوصی کشاورزی را هدف قرار داد، باعث پراکندگی زمین‌ها و کاهش بهره‌وری شد. هم‌زمان، بخش‌های بزرگی از زمین‌های کشاورزی به ساخت‌وساز اختصاص یافتند و موجی از مهاجرت روستاییان به شهرها آغاز شد. بسیاری از کشاورزان به کشورهای شورای همکاری مهاجرت کردند تا در حوزه‌های ساخت‌وساز، خدمات یا حتی کشاورزی مشغول شوند.

چالش‌های فزاینده

کشاورزی در کشورهایی مانند عراق، سوریه، مصر و سودان با وجود پیشینه غنی، در سال‌های اخیر با چالش‌های متعددی مواجه شده است. رشد سریع جمعیت، تقاضا را دو برابر کرده و بسیاری از این کشورها که زمانی صادرکننده محصولات کشاورزی بودند، اکنون مجبور به واردات غذا هستند. تغییرات اقلیمی، بیابان‌زایی و بی‌میلی سرمایه‌گذاران برای بازگشت به این حوزه، شرایط را دشوارتر کرده‌ است.

امروزه کشاورزی در کشورهای عربی معمولاً بین ۵ تا ۱۵ درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) را تشکیل می‌دهد. طبق گزارش بانک جهانی، این سهم در مصر طی سال گذشته ۱۳.۷ درصد بوده که معادل ۴۱ میلیارد دلار است. صادرات کشاورزی مصر ۴.۶ میلیارد دلار ارزش داشت، اما این کشور مجبور به واردات گندم، ذرت و سویا به ارزش ۸.۶ میلیارد دلار شد.

در عراق، که نفت نقش اصلی را در اقتصاد ایفا می‌کند، کشاورزی تنها ۳.۴ درصد ،رقمی معادل حدود ۹.۵ میلیارد دلار ،از تولید ناخالص داخلی را تشکیل می‌دهد. در مراکش، که حدود ۳۰ درصد جمعیت در بخش کشاورزی مشغول‌اند، این بخش در سال ۲۰۲۴ حدود ۱۰ درصد از تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص داد. صادرات کشاورزی این کشور به ارزش ۳.۸ میلیارد دلار شامل مرکبات، سبزیجات، محصولات غذایی نیمه‌فرآوری‌شده و منسوجات گیاهی بود که عمدتاً به بازارهای اروپایی صادر شدند. مراکش در تلاش است بهره‌وری را افزایش دهد، مصرف آب را بهینه کند و سرمایه‌گذاری را تشویق کند.

با وجود کمبود منابع آبی، شرایط اقلیمی سخت و چالش‌های گسترده خاک، کشورهای حوزه شورای همکاری سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی در بخش کشاورزی انجام داده‌اند. در عربستان سعودی، سهم کشاورزی از تولید ناخالص داخلی در سال ۲۰۲۲ حدود ۲۶.۶ میلیارد دلار بود که در سال ۲۰۲۴ به ۳۰.۴ میلیارد دلار رسید. این رشد در چارچوب چشم‌انداز ۲۰۳۰ و با اجرای پروژه‌های آبیاری در مناطق مختلفی چون ریاض، الجوف، تبوک، القصیم، حائل، احساء، قطیف، عسیر، جازان، نجران، مدینه، مکه، و منطقه مرزی شمالی حاصل شده است.

هدف این پروژه‌ها دستیابی به خودکفایی غذایی و تقویت توان صادرات محصولات کشاورزی مانند گندم، خرما، لبنیات، تخم‌مرغ، ماهی، مرغ، میوه، سبزیجات، و گل است. هر ساله عربستان میزبان بزرگ‌ترین جشنواره خرما جهان در شهر بریدۀ استان القصیم است که از ماه اوت تا پایان اکتبر برگزار می‌شود. در کنار بازرگانان، گردشگران نیز از بیش از ۳۵ نوع خرما در این جشنواره استقبال می‌کنند.

توسعه موفقیت آمیز

عربستان با حمایت مالی از طریق وام‌های ترجیحی و مشارکت بخش خصوصی، توانسته تولید را افزایش دهد، صنایع کشاورزی را گسترش دهد و برنامه‌ای عظیم برای کاشت ۲۶ میلیون درخت، از جمله ۱۸ میلیون نهال میوه‌دار و حدود ۳۰ میلیون نخل خرما با تولید سالانه ۱.۵ میلیون تن خرما آغاز کند.

جهان عرب می‌تواند جایگاه پیشتاز خود در کشاورزی را دوباره به دست آورد، اما این امر نیازمند احیای گسترده زمین‌های کشاورزی، بازنگری در قوانین مالکیت زمین، تقویت نقش بخش خصوصی، آموزش ملی در زمینه تکنیک‌های مدرن کشاورزی، انتخاب هوشمندانه محصولات متناسب با هر منطقه، تأمین مالی قابل‌دسترس و سرمایه‌گذاری است.

بخش کشاورزی در بسیاری از کشورهای تولیدکننده بزرگ مانند مصر، لبنان، سوریه، عراق، و سودان طی دهه‌ها مورد غفلت قرار گرفته و جنگ‌های مکرر باعث تخریب و کاهش تولید شده‌اند. با اراده ملی و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و شیوه‌های مدیریتی پیشرفته، این وضعیت می‌تواند تغییر کند. در واقع، هیچ مانعی وجود ندارد که کشاورزی و صنایع وابسته نتوانند بیش از ۲۰ درصد از تولید ناخالص داخلی کشورهای عربی را تشکیل دهند. این موضوع، جای تأمل دارد.