در آستانه سفر عراقچی به قاهره

بررسی فراز و فرودهای روابط ایران و مصر

میدل ایست نیوز: روابط دیپلماتیک مصر و ایران، در دهه 70 قرن گذشته میلادی قطع شد اما در دهه 90 به صورت جزئی از سرگرفته شد و روابط دیپلماتیک دو کشور در سطح کاردار بود.

به گزارش «بی بی‌سی»، اخیراً دیدار‌ها و ارتباطات در سطح سران و دیپلماتیک میان تهران و قاهره و پایتخت دیگر کشورها درباره عادی‌سازی روابط میان مصر و ایران افزایش یافته است.

روابط مصر و ایران شاهد نوسانات بسیاری بوده و غالباً اختلاف و تنش بر آن حاکم بوده است. عامل اصلی روند این روابط، نوع نظام بین‌المللی و نوع روابط میان قدرت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی دارای نفوذ در منطقه بود.

در این گزارش، بارزترین دوره‌های تاریخ روابط مصر و ایران از دهه 20 قرن گذشته تاکنون بررسی شده است.

ایران و دوره حکومت پادشاهی در مصر

روابط مصر و ایران، پس از سقوط حکومت عثمانی و به طور مشخص از سال 1928 شاهد رویدادهای متعددی بوده که از بارزترین آن، ازدواج میان دو خاندان پادشاهی بود؛ ازدواج محمد رضا پهلوی و فوزیه، خواهر پادشاه وقت مصر ملک فاروق اول.

این ازدواج بیش از 6 سال دوام نیافت و طلاق رسمی میان دو طرف در سال 1948، موجب ایجاد تنش سیاسی در روابط میان دو کشور شد که مدتی طولانی ادامه یافت.

ایران و جمال عبدالناصر

روابط مصر و ایران در آن زمان دچار تنش بود و به مرز قطع ارتباط در پی انقلاب ژوئیه 1952 و سقوط نظام پادشاهی به دنبال حمایت جمال عبدالناصر، رئیس جمهور وقت مصر از محمد مصدق، نخست وزیر ایران علیه نظام شاه و تایید سیاست‌های او رسید.

این اقدام مصر، ایران را به سمت اتخاذ موضعی علیه مصر و تقویت روابط با کشورهای غربی به دور از مصر و کشورهای عربی واداشت؛ در آن زمان تحولاتی در صحنه سیاسی شکل گرفت که از جمله آن تغییر شکل ائتلاف‌ها در دو طرف بود؛ مصر در آن زمان و پس از تنش در روابطش با امریکا به شوروی نزدیک‌تر شد و ایران به تقویت روابط خود با کشورهای غربی، امریکا و اسرائیل اهتمام ورزید.

پس از آنکه مصر موضع مخالفت با پیمان بغداد در سال 1955 اتخاذ کرد، تنش و اختلافات میان مصر و ایران افزایش یافت.
پیمان بغداد به دنبال کاهش نفوذ شوروی در خاورمیانه بود اما از نظر عبدالناصر، این پیمان به دنبال تغییر موازنه قوا در منطقه به نفع امریکا، بریتانیا، ایران و اسرائیل علیه شوروی، مصر و کشورهای عربی بود.

ایران نیز در مقابل علیه اعلامیه عبدالناصر برای ملی کردن کانال سوئز در سال 1956 موضع مخالف اتخاذ کرد.

تنش میان دو کشور زمانی به اوج رسید که شاه در سال 1960 رسماً اسرائیل را به رسمیت شناخت و دولت مصر، روابط دیپلماتیک خود را با ایران قطع کرد، در پی این رویداد، تظاهرات گسترده‌ای در ایران در سال 1963 شکل گرفت و آیت الله خمینی به دلیل سخنرانی‌اش علیه اسرائیل و نظام پادشاهی در ایران بازداشت شد، مصر از جمله کشورهای نخستی بود که شاه ایران، آن را به دخالت در امور ایران، حمایت از انقلابیون و تامین مالی آن‌ها متهم کرد.

ایران و انور سادات

با روی کار آمدن انور سادات، ثبات به رابطه میان قاهره و تهران بازگشت، سادات روابط خوبی با شاه ایران به ویژه پس از کمک ایران به مصر در جنگ اکتبر 1973 داشت.

در دوره ریاست جمهوری انور سادات، روابط مصر با قدرت‌های بزرگ شاهد تغییر قابل ملاحظه‌ای بود و رئیس جمهور وقت مصر در راستای بهبود روابط با امریکا تلاش کرد و به طور همزمان به نزدیکی روابط میان مصر و ایران اهتمام داشت که این مسأله منجر به بهبود روابط میان طرفین شد تا اینکه نظام حکومت در ایران در پی انقلاب 1979 در ایران به رهبری آیت الله خمینی تغییر کرد و دوباره روابط میان دو کشور تا حد زیادی دچار تنش شد.

شاه ایران مطمئن شد که فرصت ماندنش در حکومت در سایه تظاهرات مردمی گسترده اندک است همانطور که جیمی کارتر، رئیس جمهور امریکا علاقه زیادی به حکومت شاه با آن پرونده بد در زمینه آزادی‌ها نداشت.

سادات در آن زمان میزبان شاه ایران شد و این اقدام خشم حاکمان وقت ایران را برانگیخت علاوه بر اینکه نظام جدید ایران با امضای معاهده صلح مصر با اسرائیل مخالفت کرد، در آن زمان، وزارت خارجه ایران در بیانیه‌ای، قطع روابط دیپلماتیک با مصر را اعلام کرد. پس از آن شاه ایران در سال 1980 در مصر فوت کرد و مراسم تشییعی با حضور سادات برگزار و او در مسجد الرفاعی در قاهره دفن شد.

ایران و حسنی مبارک

هنگامی که محمد حسنی مبارک، رئیس جمهور مصر شد، تنش میان دو کشور با وجود تلاش‌ها با هدف ازسرگیری روابط دیپلماتیک، ادامه یافت اما دولت مبارک اهتمام داشت روابط دارای نوسان و فراز نشیب باقی بماند تا بتواند از این مسأله به عنوان عامل فشاری در روابط با کشورهای عضو شورای همکاری و امریکا استفاده کند.

هنگامی که مصر در سال 1987، اعلام کرد که محمود مهتدی، رئیس دفتر حفاظت منافع ایران در قاهره، شخصیت نامطلوب است و ایران به رصد حرکت نفتکش‌ها در کانال سوئز متهم شد، تنش جدیدی در روابط دو کشور ایجاد شد. در سال 1988 و در پی توقف جنگ ایران و عراق، تهران، شرط ازسرگیری روابط با مصر را عذرخواهی مصر بابت حمایتش از عراق در این جنگ اعلام کرد.

در سال 1989، نخستین ارتباط دیپلماتیک میان مصر و ایران با هدف آزادی 100 زندانی مصری در ایران برقرار شد و در سال 1990 نخستین هیئت ایرانی برای مشارکت در نشست شورای وزارتی سازمان کنفرانس اسلامی در قاهره وارد پایتخت مصر شد.

مصر و ایران در سال 1991 تصمیم به ارتقای سطح نمایندگی دیپلماتیک فراتر از حفاظت منافع گرفتند و قاهره احمد نامق را به عنوان نماینده خود در ایران و تهران علی اصغر محمدی را به عنوان نماینده ایران در قاهره تعیین کرد.

در سال 2000 نخستین تماس تلفنی میان حسنی مبارک و محمد خاتمی، رئیس جمهور وقت ایران برقرار شد و ایران برای نخستین بار در سال 2001 در نمایشگاه بین‌المللی کتاب قاهره حضور یافت و در سال 2003 نخستین دیدار میان مبارک و خاتمی در سوئیس انجام شد که نخستین دیدار میان رؤسای جمهور مصر و ایران پس از دیدار سادات و شاه ایران در تهران در اکتبر 1977 بود. در آن زمان مبارک گفت که روابط با ایران عادی است.

روابط میان مصر و ایران مجدداً در سال 2004 دچار تنش شد، در آن زمان دستگاه‌های امنیتی مصر ادعا کردند که ایران به دنبال استخدام یک جاسوس مصری برای انجام عملیات انفجار در مصر و عربستان بود، اما ایران این اتهامات را رد کرد.

در سال 2007 خاتمی به مصر رفت و ابراز امیدواری کرد که روابط دو کشور در همه زمینه‌ها پیشرفت داشته باشد و گام‌هایی برای ازسرگیری روابط دیپلماتیک کامل بین دو کشور اتخاذ شود.

ایران و اخوان المسلمین

روابط مصر و ایران با روی کار آمدن اخوان المسلمین در مصر وارد نقطه عطف جدیدی در سال 2012 شد.

محمد مرسی، رئیس جمهور مصر به عنوان نخستین رئیس جمهور مصر از سال 1979 به تهران سفر کرد.

محمود احمدی نژاد، رئیس جمهور ایران نیز در سال 2013 در سفری تاریخی به قاهره سفر کرد.

پس از این سفر، محافل مردمی و دینی در مصر مخالفت خود با ازسرگیری روابط با ایران را اعلام کردند، احمد الطیب، شیخ الازهر، در دیدار با رئیس جمهور ایران، از او خواست در امور کشورهای عضو شورای همکاری دخالت نکند و گسترش نفوذ شیعی در کشورهای سنی را متوقف کند و به حاکمیت کشور بحرین به عنوان یک کشور عربی احترام بگذارد و به اهل سنت در ایران به ویژه در اهواز حقوق کاملشان را اعطا کند و خونریزی در سوریه را متوقف گرداند.

روابط ایران و مصر پس از حمایت علنی مرسی از شورش در سوریه و درخواست ساقط کردن حکومت بشار اسد، مجدداً به مرز تنش رسید.

ایران و عبدالفتاح السیسی

سیاست خارجی مصر پس از وقایع ژوئن 2013 و تظاهرات مردمی که به حکومت اخوان المسلمین در مصر پایان داد، دارای ویژگی آرامش و عدم درگیری بود اما روابط میان قاهره و تهران به بهترین وضعیت خود نرسید.

وزارت خارجه ایران، اعلام کرد که ارتش مصر، محمد مرسی را برکنار کرده است و در پاسخ نیز سخنگوی وزارت خارجه مصر این اظهارات را دخالت در امور مصر دانست و آن را غیر قابل قبول توصیف کرد.

کنار رفتن اخوان المسلمین در مصر، روابط دو کشور را به اوضاع پیش از انقلاب ژانویه 2011 بازگرداند، در دوره ریاست جمهوری السیسی، مصر از درگیری با ایران یا اتخاذ سیاست‌هایی علیه ایران خودداری کرد و نوعی نزدیکی میان دو کشور از طریق برخی مواضع مصر از جمله مخالفت با پیوستن به ائتلاف امنیتی مورد حمایت امریکا با هدف مقابله با ایران به وجود آمد.

در سال 2022، حسین امیر عبداللهیان، وزیر خارجه سابق ایران در حاشیه کنفرانس بغداد 2 در اردن با عبدالفتاح السیسی، رئیس جمهور دیدار کرد.

در سال 2023، آیت الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران گفت که کشورش هیچ مشکلی با عادی‌سازی کامل روابط با قاهره ندارد.

علی بهادری جهرمی، سخنگوی دولت پیشین ایران نیز آمادگی کشورش برای تقویت روابط با مصر را اعلام کرد.

ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور فقید ایران نیز در حاشیه نشست اضطراری سران کشورهای عربی و اسلامی در ریاض با عبدالفتاح السیسی، رئیس جمهور مصر دیدار و تاکید کرد که هیچ مانعی برای گسترش روابط با مصر وجود ندارد.

اکنون دولت جدید ایران که آغاز فعالیتش با گسترش تنش در منطقه همراه بوده است، تلاش‌هایی را در راستای بهبود روابط با کشورهای عربی و جلب حمایت آنها آغاز کرده است و وزیر امور خارجه ایران در ادامه تور منطقه‌ای خود امروز به قاهره خواهد رفت تا در ادامه رایزنی‌های خود، با مقامات مصری نیز دیدار و رایزنی کند و این سفر می‌تواند سرآغازی برای بهبود روابط تهران و قاهره باشد.

همچنین بخوانید

آیا تهران و قاهره در مسیر همگرایی قرار دارند؟