صفحه شطرنج سوریه؛ پایان جنگ نزدیک است؟

نویسنده: کان هالینان

میدل ایست نیوز: کان هالینان در تحلیلی در نشریه آنتی وار می نویسد: جنگ داخلی سوریه از همان ابتدای امر به شدت پیچیده بود و بازیگران گوناگون در صحنه سناریوهایی متفاوتی را دنبال می کردند، اما شواهد به ویژه در چند ماه گذشته از نزدیکی پایان جنگ حکایت دارند.

دولت دمشق اکنون 60 درصد از کشور و مراکز بزرگ جمعیتی را تحت کنترل دارد، داعش فروپاشیده است و شورشی های مخالف با بشار اسد، رئیس جمهوری سوریه، عمدتا در استان ادلب در شمال غربی این کشور گرد آمده اند. اما ناگهان آمریکایی ها از تغییر اهداف خود سخن گفتند و احتمال درگیری روس ها با اسرائیلی ها پیش آمد؛ ایرانی ها در حال محکم کردن جای پای خود هستند و ترک ها که در کشور خود با مشکلات بسیاری مواجه هستند، سعی دارند در سوریه هم فعال بمانند.

بدین ترتیب، جنگی که بیش از هفت سال طول کشیده، نزدیک به 500 هزار کشته داشته، میلیون ها نفر را بی خانمان کرده و منطقه شکننده خاورمیانه را بی ثبات کرده است، همچنان ادامه دارد.

در حال حاضر دست کم سه صحنه اصلی در نبرد سوریه وجود دارد که هر کدام پیچیدگی های مختص خود را دارند: ادلب  در شمال، سرزمین های شرق رودخانه فرات و منطقه ای که در بخش جنوبی بلندی های جولان قرار دارد. ترک ها، ایرانی ها، آمریکایی ها و کردها بازیگران اصلی در شرق هستند. روس ها، ترک ها، کردها و اسد در یک بن بست موقت در شمال گیر کرده اند. ایران، اسد و اسرائیل در آستانه یک درگیری در نزدیکی جولان بودند که ناگهان پای روسیه هم به ماجرا باز شد.

ادلب

اهداف اسد کاملا مشخص است؛ او می خواهد کشور را مجددا تحت حاکمیت دمشق متحد و بازسازی شهرهای آسیب دیده را آغاز کند. بزرگ ترین مانع در دستیابی به این هدف ادلب است: بیشتر گروه های مخالف اسد، جهادگرایان مرتبط با القاعده و نیروهای ترکیه که نماینده عملیات شاخه زیتون هستند، در این استان جمع شده اند. این استان که در شمال با ترکیه مرز دارد، کوهستانی است و عمل به وعده بازپس گیری آن کار دشواری به نظر می رسد.

یک بن بست موقت پیش آمده است. روس ها با ترکیه توافق کردند تا مناطق اطراف شهر ادلب را غیرنظامی سازند، گروهای جهادگرا نابود و جاده های اصلی مجددا باز شوند. این توافق مانع از حمله مشترک اسد و روسیه به ادلب شد که می توانست به هجوم صدها هزار پناهنده به ترکیه و شمار بالای تلفات غیرنظامی منجر شود.

اما این توافق موقت و حدود یک ماهه است، چراکه روسیه برای پایان جنگ و آغاز بازسازی عجله دارد. در عین حال، پیش بینی رویکرد ترکیه در رسیدگی به گروه های مخالف که سال ها به آنها فعالانه کمک می کرده، دشوار است. آنکارا می تواند سربازان بیشتری به منطقه اعزام کند، اما ترکیه اکنون در شرق فرات نیرو مستقر دارد و در خانه هم در آستانه یک بحران اقتصادی قرار گرفته است. هزینه بیشتر در جنگ سوریه بازخورد خوبی در اذهان عمومی ترکیه که با تورم شدید دست و پنجه نرم می کنند، نخواهد داشت.

شرق رود فرات

نیروهای ترکیه که بخشی از عملیات سپر فرات هستند، در شرق سوریه در برابر آمریکایی ها و کردها (نیروهای دموکراتیک سوریه که با داعش می جنگند) قرار دارند. بیشترین نگرانی رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه درباره کردهای سوریه و تاثیر احتمالی آنها بر جمعیت کرد ترکیه است.

در این مقوله، ایران متحد ترکیه به شمار می رود که اگرچه همانند ترکیه نگرانی از بابت کردها ندارد، اما نگران 2200 نیروهای آمریکایی مستقر در منطقه است. حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران، اوایل ماه سپتامبر گفت: «لازم است مشکل شرق فرات و نیروهای آمریكایی حل شوند.» این دومی، هدف پیچیده تری به حساب می آید. اولین وظیفه ای که به نیروهای ویژه ایالات متحده واگذار شده بود، کمک به متحدان کرد و عرب در بیرون راندن داعش بود. رئیس جمهور دونالد ترامپ در نشستی در ماه مارس گفت: «خیلی زود از سوریه خارج می شویم.» اما به نظر می رسد این سیاست تغییر کرده است. جان بولتون، مشاور امنیت ملی آمریکا اکنون می گوید تازمانی که ایران سوریه را ترک نکرده است، نیروهای آمریکایی در این کشور خواهند ماند.

کردها این وسط گیر کرده اند. ایالات متحده به دفاع از آنها در برابر ترکیه متعهد نشده و اسد هم برای اینکه کل منطقه تحت کنترل دمشق قرار بگیرد، اعمال فشار می کند. با این حال، دولت سوریه می خواهد با کردها درباره یک خودمختاری منطقه ای مذاکره کند و پیش بینی می شود که کردها برای مصون ماندن از آسیب های ترکیه با اسد توافق کنند. روس ها هم از چنین توافقی حمایت می کنند.

ترکیه ممکن است بخواهد در شرق سوریه بماند، اما احتمالش کم است چرا که نیروهای ترک بین ادلب و سپاه فرات تقسیم شده اند. واقعیت این است که اردوغان در محاسبه مقاومت نیروهای اسد اشتباه کرده است. اشتباه دیگر ترکیه این بود که تصور کرد حمله به یک جت جنگنده روسیه در سال 2015، پای ناتو را هم به سوریه باز می کند، اما اکنون روس ها حریم هوایی ادلب را تحت کنترل دارند و ترکیه و ناتو هم به مشکل برخورده اند.

روس ها در سوریه محتاطانه عمل می کنند. نگرانی اصلی آنها حفظ پایگاه دریایی در لاذقیه، شکست دادن القاعده و داعش و حمایت از متحد دیرینه شان یعنی است است. مسکو به جای پاسخ مستقیم به تحریک اردوغان در 2015، سامانه پیشرفته دفاع موشکی اس 400 را به سوریه وارد کرد که پیامی بازدارنده برای اردوغان داشت.

درگیری اسرائیل با ایران

روس ها تاکنون از حمله به ادلب ممانعت و تلاش کرده اند تا اسرائیلی ها و ایرانی ها را از درگیری در منطقه بلندی های جولان باز دارند. مسکو پیشنهاد کرده که ایران و متحدانش را در فاصله نزدیک به 100 کیلومتری بلندی های جولان نگه دارد، اما اسرائیل و حالا هم آمریکا، خروج کامل ایران از سوریه را خواستار شده اند.

دولت اسد می خواهد ایرانی ها در سوریه بمانند، اما در عین حال نمی خواهد که ایران و اسرائیل با یکدیگر درگیر شوند و سوریه هم در وسط این درگیری گرفتار شود. به رغم صدها حمله هوایی اسرائیل در سوریه، تهران و دمشق تاکنون هیچ حمله تلافی جویانه ای صورت نداده اند و این نشان می دهد که اسد هرگونه واکنش تهاجمی را رد می کند.

این روند در 17 سپتامبر و زمانی به پایان رسید که هواپیماهای اسرائیلی از هواپیمای شناسایی ایلیوشین 20 روسیه برای فرار از رادارها و حمله به دمشق استفاده کردند. سامانه دفاع هوایی سوریه به اشتباه هواپیمای روسی را هدف گرفت و همه سرنشینان آن کشته شدند. روسیه چند روز بعد اسرائیلی ها را مسئول این اتفاق دانست و ولادیمیر پوتین از برنامه تحویل سامانه های اس 300 به سوریه خبر داد. سوریه هنوز از اس 200 متعلق به دهه 1960 میلادی استفاده می کند. این ارتقاء سامانه دفاعی تهدیدی جدی برای هواپیماهای اسرائیلی نیست، اما حریم هوایی سوریه را برای اسرائیل ناامن می کند. به علاوه، روس ها سامانه اس 400 را نیز برای مقابله با اسرائیل دارند. اگرچه تلاویو مات نشده، اما مسکو به آن کیش داده است.

بارقه های امید

اینکه همه این تحولات در نهایت چه سرانجامی خواهند داشت، هنوز معلوم نیست. اما می توان بارقه های امید به یافتن راه حل برای درگیری چندین و چند ساله در سوریه را دید. ترکیه در نهایت از سوریه عقب نشینی می کند، اما احتمالا در خصوص خودمختاری که دمشق به کردها می دهد، امتیاز خواهد گرفت. کردها می توانند با اسد به توافق برسند، چون دمشق بیش از هر چیزی به دنبال صلح است. ایرانی ها می خواهند نفوذ خود در سوری و راه ارتباطی با حزب الله لبنان را حفظ کنند، اما نمی خواهند با اسرائیل درگیر شوند. سعودی ها با مشکلات شدید اقتصادی دست و پنجه نرم می کنند و شورای همکاری خلیج فارس هم اختلافات داخلی دارد و اسرائیل و آمریکا هم به طور فزاینده در دشمنی با ایران دچار انزوا شده اند.