آیا با اجرای توافق نامه الجزایر عراق چیزی از شط العرب را از دست می دهد؟

نویسنده: عمر جفال

میدل ایست نیوز: سفر اخیر «حسن روحانی»، رئیس جمهوری ایران به عراق در 11 مارس با به رسمیت شناختن مجدد دو کشور به قرارداد الجزایر درباره شط العرب همراه شد که عراق همواره تلاش کرده از آن فرار کند چون آن را در حق خود ظالمانه می داند.

«عادل عبدالمهدی»، نخست وزیر عراق و «حسن روحانی»، رئیس جمهوری ایران چند توافق نامه اقتصادی درباره تسهیل صدور روادید برای شهروندان دو کشور و افزایش حجم مبادلات تجاری و ارتباطات جاده ای و ریلی و ترسیم مرزهای آبی براساس توافق نامه الجزایر که در 1975 میان صدام حسین، معاون رئیس جمهور وقت عراق، و  محمدرضا پهلوی، شاه ایران، بسته شده است امضا کردند.

بازگشت دوباره به این توافق نامه در عراق و به خصوص در میان کارشناسان امور آب و نیز تشکل های سیاسی این نگرانی را پیش آورد که عراق حق استفاده از شط العرب را از دست بدهد.

در دهه نخست قرن بیستم سلطه عراق بر آب های شط العرب بیشتر از ایران بود و برای همین در مذاکرات دو کشور برای ترسیم مرزها اختلافات شدیدی در این باره رخ داد. دو کشور توافق های متعددی در این باره امضا کردند اما هر بار آن توافق ها را کنار گذاشتند.

در سال 1975 در پی حمایت ایران از شورش کردها در شمال عراق بغداد موافقت کرد که توافق نامه ای با ایران امضا کند که به موجب آن شط العرب میان دو کشور تقسیم شود. اما در سال 1980 صدام حسین اعلام کرد که این توافق نامه را پاره می کند و حمله نظامی به ایران را آغاز کرد که 8 سال طول کشید. از آن سال تاکنون عراق کوشیده که به این توافق نامه بازنگردد.

پیش از آنکه روحانی به عراق برسد، برخی فعالان سیاسی به دولت هشدار دادند که این توافق نامه را بار دیگر فعال نکند چون توافق نامه خلاف منافع عراق است.

شط العرب حاصل به هم رسیدن رودهای دجله و فرات در شهر قرنه در استان بصره است و طول آن به 200 کیلومتر می رسد و در فاو، جنوبی ترین نقطه عراق، به خلیج فارس می رسد. عرض شط العرب بین یک تا دو کیلومتر است.

شط العرب یک شریان مهم اقتصادی برای عراق است و کشتی های بنادر بصره به خلیج فارس از آن می گذرد. یکی از قدیمی ترین بنادر عراق به نام بندر معقل و نیز چند سکوی نفتی نیز بر ساحل آن قرار دارد.

در جنگ ایران و عراق در سال 1980 دو کشور کشتی های یکدیگر را در کرانه شط العرب هدف قرار دادند و این باعث شد که شط العرب به گور کشتی ها تبدیل شود و هم اکنون نیز پر از کشتی های غرق شده که باعث آلودگی زیستمحیطی شدیدی شده و به چرخه طبیعی منطقه آسیب فراوان زده است.

«عامر عبدالجبار»، وزیر حمل و نقل اسبق عراق تأکید می کند که تغییرات زیستمحیطی باعث شده که عراق حدود 2 کیلومتر از شط العرب را از دست بدهد و سهم ایران افزایش پیدا کند. ضمن اینکه ایران مسیر رود کارون را که به شط العرب می ریزد تغییراتی داده است. همچنین دو کشور زباله های خود را به این رودخانه می ریزند و در لایروبی آن کوتاهی می کنند.

در بیانیه مشترک دولت های عراق و ایران پس از سفر روحانی که به صورت رسمی منتشر شد آمده که «طرفین تصمیم گرفتند تا عملیات مشترک پاکسازی و لایروبی شط العرب را به منظور بازگرداندن کانال اصلی قابل کشتیرانی (تالوگ) بر اساس عهدنامه ۱۹۷۵ مذکور و پروتکل مربوطه آن در اسرع وقت آغاز کنند».

خط تالوگ خطی است فرضی که از به هم پیوستن ژرف‌ترین نقاط بستر یک رودخانه یا دره به دست می‌آید.

صدور این بیانیه واکنش های گسترده ای در شبکه های اجتماعی داشت و بسیاری از دولت عراق بابت تن دادن به این توافق نامه انتقاد کردند.

اندکی پیش از سفر روحانی نیز «برهم صالح» در گفت وگو با گروهی از فعالان رسانه ای عراق درباره اختلافات دو کشور پیرامون موضوع قرارداد الجزایر گفت که در دیدار خود با رئیس جمهور ایران به این قرارداد پرداخته و تأکید کرده که باید تفاهماتی در زمینه های دیگر نیز ایجاد شود که روابط دو کشور در چارچوب آنها باشد و افزود که این قرارداد میراث رژیم سابق است که دو طرف به آن پایبند مانده اند و مذاکرات دوطرف در این باره ادامه دارد و هنوز به پایان نرسیده است.

«زهره الجاری» نماینده مردم بصره در مجلس عراق تأکید می کند که به سبب آبرفت خط تالوگ در شط العرب به سمت ایران حرکت کرده است و اینگونه سهمابه ایران از شط العرب افزایش یافته است.

به نظر البجاری، با وجود این، بازگشت به توافق نامه الجزایر می تواند بار دیگر راه کشتی ها به شط العرب را باز کند.

او تأکید کرد که بودن توافق نامه بهتر از نبودن آن است و افزود که باید توجه داشت که در پروتکل های انضمامی به توافق نامه موارد مهمی هست که اگر اجرا شود به نفع عراق خواهد بود.

او گفت: «عراق از ایران خواسته که ریزش کارون به شط العرب را از سر بگیرد و ایران باید توافق نامه 1975 را به صورت کامل اجرا کند».

«عون ذیاب» کارشناس منابع آبی نیز تأکید می کند که توافق نامه های بین المللی چیزی نیست که بشود به صورت یکجانبه از آن خارج شد و عراق توان مانور چندانی در این باره ندارد».

او که از پروتکل های انضمامی این توافق نامه مطلع است تأکید می کند که این توافق می تواند تکلیف تقسیم آب میان دو کشور را تعیین کند و این برای عراق بسیار خوب خواهد بود.

ذیاب تأکید کرد که عراق هیچ بخشی از خاک خود را با این توافق نامه از دست نمی دهد هرچند عراقی ها به هر حال نگران اند که ایران از اجرای بندهایی که به نفع عراق است شانه خالی کند.

در هر حال، این نگرانی های عراق کاملا طبیعی است چون به حکم روابط بین المللی، ایران می کوشد بیشترین استفاده اقتصادی را از عراق ببرد و در شرایط دشوار تحریم امریکا ترجیح می دهد چیز زیادی به عراق ندهد. چیزی که اصلا عجیب نیست و در روابط هر دو کشوری در جهان دیده می شود.