روابط ایران و امریکا با قبایل و عشایر عراق چگونه است؟

میدل ایست نیوز: اعتراضاتی که در سرتاسر عراق درگرفته و استعفای نخست وزیر عراق، باعث شده که بسیاری بار دیگر بر موضوع نفوذ ایران در عراق و قبایل عراق که یکی از تأثیرگذارترین نیروهای اجتماعی در عراق هستند تمرکز کنند.

همواره چنین تصور می شود که شبه نظامیان شیعه و دیگر گروه های وابسته به ایران عروسک های خیمه شب بازی اند که ایران آنها را به حرکت درمی آورد.

اما بسیاری از این گروه ها با همه تأثیراتی که دارند وابستگی های قبیله ای هم دارند و روابط این قبایل با ایران در قبض و بسطی دائمی است و می توان گفت که به علت برخی اقدامات ایادی ایران در عراق، در حال حاضر با ایران زاویه پیدا کرده اند. به خصوص که این گروه های شبه نظامی در تأمین امنیت و مبارزه با فساد شکست سختی خورده اند.

در حالی که تهران می کوشد که دولت عراق را دوباره جمع کند و سلطه خود را بر آن بازیابد، نیروی قبایل شیعی و قبایل چندمذهبی می تواند به منبع قدرتی تبدیل شود که بر توان نیروهای وابسته به ایران ازجمله الحشد الشعبی فائق آید.

قبیله خفاجه

یکی از مهم ترین قبایل در جنوب عراق قبیله خفاجه است که می تواند نمونه جالب توجهی از گرایش قبایل به حمایت از کفه قدرتمندتر و نیز تبدیل فشارهای ایران به حالت معکوس باشد.

در زمان رژیم بعث، برخی شاخه های قبیله خفاجه هزاران سرباز را به ارتش عراق ارسال کردند تا در جنگ ایران و عراق شرکت کنند. این سربازان در سرکوب قیام شیعیان جنوب عراق در 1991 نیز حضور چشمگیری داشتند.

اما با حمله امریکا به عراق در سال 2003 و پس از آن به هم ریختن اوضاع در سوریه، بسیاری از این قبایل به ایران نزدیک و نزدیک تر شدند. مثلا در 2012، «اوس الخفاجی»، روحانی قبیله ای از «سید مقتدی صدر» جدا شد و نیروهای «ابوالفضل العباس» را تشکیل داد که مورد حمایت ایران است. این نیروها در سوریه در حمایت از دولت «بشار اسد» جنگیدند.

از دیگر چهره های بارز این قبیله «رعد الخفاجی» است که گفته می شود با گردان های حزب الله عراق همکاری می کرده است. حزب الله عراق از هر گروه دیگری در عراق به ایدئولوژی حکومت ایران پایبندتر است.

اما از فوریه 2019، این مواضع قبیله ای در حمایت از ایران رو به ضعف نهاد. در این تاریخ، دستگاه امنیت الحشد الشعبی، اوس الخفاجی را بازداشت و فعالیت های نیروهای ابوالفضل العباس را متوقف کرد.

در پی این حادثه، سران قبایل خفاجه در بصره به دولت 48 ساعت فرصت دادند که مکان نگه داری و وضعیت سلامی اوس الخفاجی را اطلاع دهد و رهبر این قبایل تهدید کرد که در واکنش به این اقدام، گذرگاه های مرزی عراق با ایران در استان بصره را خواهد بست.

در ماه مه، این قبیله اعلام کرد که شیخ اوس آزاد و از همه اتهامات تبرئه شده است. دو ماه بعد، اخباری درباره ربایش خواهر وی در اهواز منتشر شد.

با این همه، اوس الخفاجی از مواضع خود کوتاه نیامد و علنا تأکید کرد که کاهش نفوذ ایران یکی از شعارهای اصلی تظاهرات عراق است که از اول اکتبر راه افتاده و افزود که از این مطالبات حمایت می کند.

قبایل چندمذهبی

این همه ماجرا نیست. برخی قبایل مهم و بزرگ دو شاخه شیعی و سنی دارند. این قبایل با کمرنگ کردن تفاوت های مذهبی خود با ضرباهنگ نارضایتی های مردمی از ایران فاصله گرفته اند.

خزرج: یکی از مهم ترین این قبایل خزرج است که در استان صلاح الدین (مرکز آن: تکریت) مستقر است و تاکنون درگیری های زیادی با نیروهای الحشد الشعبی داشته است.

در مارس 2015، روزنامه «العرب» خبر داد که شبه نظامیان گروهان «الخراسانی» (تیپ 18 الحشد الشعبی) که وابسته به ایران است تعدادی از افراد قبیله خزرج را ربوده و چند تن از آن ها را که شیعه بودند کشته است. در واکنش به این اقدام، اعضای قبیله خزرج دست به ربایش شبه نظامیان الخراسانی زدند.

در ژوئیه 2018 نیز یک سرگرد از قبیله خزرج به دست افراد ناشناس مسلح جان باخت و بسیاری در آن زمان «عصائب اهل الحق» را در این حادثه مسئول دانستند. وقتی گروه شرکت کننده  در تشییع جنازه این سرگرد از نجف به دجیل برمی گشتند، دو نفر از شیوخ بزرگ قبیله توسط همین نیروهای عصائب ربوده شدند و سپس جنازه های آنها پیدا شد. این حادثه باعث چند روز کشت و کشتار دوجانبه شد که در آن 4 تن از عصائب و 3 تن از قبیله خفاجه کشته شدند.

افراد قبیله رسما خواستار خروج نیروهای عصائب اهل الحق از دجیل و دیگر مناطق تحت نفوذ خود و آمدن نیروهای سرایا سلام، وابسته به «سید مقتدی صدر» به جای آنها در منطقه شدند. این پیامی روشن در حمایت از گروهی بود که به ناسازگاری سیاست های سرانش با سیاست های ایران شناخته می شود.

«القدس العربی» در همان زمان گزارش داد که این نزاع نتیجه کشته شدن چند تن از اعضای قبیله خزرج که رزمندگان سرایا سلام هستند به دست عصائب اهل الحق بوده که از یک سال پیش از حادثه آغاز شده بود.

شمّر: این قبیله از بزرگ ترین قبایل خاورمیانه است که شاخه های آن به عربستان و کویت و عراق و سوریه می رسد و در آنها هم شیعه وجود دارد هم سنی.

اعضای این قبیله هم در میان سران داعش دیده می شوند هم در میان نزدیک ترین گروه ها به ایران و هم در «ارتش آزاد سوریه».

در تابستان 2018، داعش بیش از 30 تن از اعضای این قبیله را ربود و دولت مرکزی و نیروهای وابسته به ایران در منطقه نتوانستند کاری از پیش برند. این آغاز فاصله گرفتن بسیاری از اعضای شمّر از ایران بود.

«حسین علوان»، که پیشتر از رزمندگان «جیش المهدی»، تابع «سید مقتدی صدر» و وابسته به ایران بود، هم اکنون سخنگوی رسمی شاخه شیعی این قبیله است. او تاکنون در چند مصاحبه از الحشد الشعبی انتقاد کرده و آن را ناکارآمد دانسته است. در ژوئیه 2018، گروهی از این قبیله «تیپ شمر بغداد» را تشکیل دادند که هرچند به مرحله مسلح شدن و تبدیل به یک شاخه نظامی تمام عیار نرسید، در تظاهرات اخیر بغداد حضوری پررنگ داشت و زبان انتقادات اعضای این قبیله از وضعیت نابه سامان اقتصادی شان بود.

حضور پررنگ در تظاهرات

اعضای این قبایل در بغداد و بصره و ذی قار (ناصره) و میسان (عماره) نقش مهمی در رفتارهای خشونت آمیز معترضان داشتند و برنامه ریزی برای بستن جاده ها و حتی حملات انتقامی به گروه های وابسته به ایران را بر عهده گرفتند. در نتیجه این رفتارها تعدادی از تظاهرات کنندگان به دست نیروهای الحشد الشعبی و نیروهای امنیتی جان باختند.

از آن زمان، این عشایر فریادگران اصلی لزوم کاهش خشونت از جانب دولت و کنترل توان نظامی دولت و الحشد الشعبی بودند.

صدر کجای صحنه ایستاده؟

صدر از آغاز کوشید خود را به وجهه معترضان به نفوذ ایران تبدیل کند. او شاید نفوذ سیاسی و اجتماعی بالایی داشته باشد، اما تأثیرش بر متحدان قبیله ای محدود است.

«نیویورک تایمز» در 20 نوامبر گزارشی منتشر کرد که بر اساس آن یکی از افراد نزدیک به صدر برای گرد آوردن جمعیتی از معترضان در شهرک صدر بغداد از قبایل کمک گرفته است.

در ماجرای کشته شدن رئیس دفتر عصائب اهل الحق در عماره نیز که در اوج تنش های ماه اکتبر رخ داد نام صدر و روابط قبیله ای وی مطرح شد. از آن زمان صدر از سرایا سلام خواست که مسئولیت امنیت معترضان را بر عهده بگیرند. تلاشی که دست کم بخشی از آن با هدف حفظ جایگاه وی دربرابر افزایش گروه های مسلح قبیله ای است.

به نظر می آید که ایالات متحده با رفتن سراغ این قبایل و پیشنهاد آموزش های نظامی به آنها می تواند قدرتی نرم دربرابر نفوذ ایران در عراق ایجاد کند.

از این مهم تر، علت اصلی نارضایتی این قبایل شیعی کمبود خدمات و فرصت های شغلی است. شبکه های قدرتمند وابسته به ایران تاکنون نتوانسته اند بسیاری از خواسته های این قبایل را تأمین کنند. کاری که نهادهای غیر دولتی به راحتی می توانند انجام دهند.