تغییر شکل مرز عراق-سوریه (بخش دوم)
فاصله بین حومه بوکمال و قائم حدود ۷ کیلومتر است. در طرف سوری، بوکمال در شرقی ترین بخش کشور و در فاصله حدودا ۵۰۰ کیلومتری از دمشق، پایتخت سوریه، واقع است و قائم، در غربی ترین گوشه فرمانداری انبار عراق و در فاصله ۴۰۰ کیلومتری از بغداد و در جایی قرار دارد که رود فرات از سرزمین های عراقی وارد سرزمین های سوری می شود.
نویسندگان: هریت حسن (یکی از اعضای ارشد غیرمقیم کارنگی مرکز خاورمیانه که تمرکز تحقیقات او بر عراق، فرقه گرایی، هویت سیاسی، بازیگران مذهبی و روابط دولت-جامعه است) و خضر خادور (محقق غیرمقیم در کارنگی مرکز خاورمیانه در بیروت که زمینه اصلی تحقیقات او روابط نظامی-شهروندی و هویت های محلی در سرزمین شام با تمرکز بر سوریه است)
میدل ایست نیوز: مرز بین قائم و بوکمال در سال ۱۹۲۰ و در پی درگیری ها بین نیروهای عرب و رمضان شلاش، افسر نظامی سوری و فردی قابل توجه در دیرالزور که برای مدت کوتاهی قائم را تحت کنترل داشت، و نیروهای بریتانیایی منطقه را پس از خروج نیروهای ترک اشغال کردند، برقرار شد. خط اولیه مرزی کاملا به طور اتفاقی کشیده شد، اگرچه دولت بریتانیا این مساله را با توضیح اینکه قائم شرقی ترین نقطه در سرزمین های الدُلیم، بزرگ ترین کنفدراسیون قبایلی در غرب عراق، است، توجیه کرد. علی السلیمان، رئیس الدُلیم در دهه ۱۹۲۰، در همراهی و همکاری با نیروهای بریتانیا خیلی سریع خیلی زود بر قبایل شورشی مرزی همچون بومحال که بخشی از کنفدراسیون الدُلیم بود، اعمال قدرت کرد.
این، آغاز دوره جدایی قائم و بوکمال از یکدیگر و ادغام آنها در ساختارهای دولتی عراق و سوریه بود. با اینکه عراق و سوریه بعدتر بر سر دیگر بخش های مرزی مناقشه داشتند، اما مرز قائم بوکمال چندان دچار تغییر نشد. اتحادیه ملت ها مرز بین روسیه و عراق را در سال ۱۹۳۲ به طور رسمی تایید کرد.
فاصله بین حومه بوکمال و قائم حدود ۷ کیلومتر است. در طرف سوری، بوکمال در شرقی ترین بخش کشور و در فاصله حدودا ۵۰۰ کیلومتری از دمشق، پایتخت سوریه، واقع است و قائم، در غربی ترین گوشه فرمانداری انبار عراق و در فاصله ۴۰۰ کیلومتری از بغداد و در جایی قرار دارد که رود فرات از سرزمین های عراقی وارد سرزمین های سوری می شود. قائم تا حدود ۲۶ کیلومتری در امتداد جنوبی رود ادامه دارد. در سوریه، فرات منطقه را به دو منطقه فرعی تقسیم می کند. طرف غربی شامیه خوانده می شود و دولت سوریه و گروه های شبه نظامی تحت حمایت ایران کنترل آن را در دست دارند. طرف شرقی که جزیره خوانده می شود، تحت کنترل نیروهای دموکراتیک سوریه است.
جمعیت قائم حدود ۱۹۰ هزار نفر برآورد شده که همانند بو کمال، بیشتر آنها اعراب سنی هستند. شهر قائم در مرکز منطقه و کربلا و عبیدی هم در شرق آن قرار دارند. در طرف شمالی فرات شهری به نام رومانه قرار دارد که آن هم در مجاورت مرز سوریه است و منطقه قائم را از استان نینوای عراق جدا می کند. این منطقه در سال 2019 پس از آنکه داعش اراضی آنسوی مرز در سوریه را اشغال کرد، مشهور شد. منطقه قائم در دو سوی فرات بیش از 50 روستا را شامل می شود. از جمله گروه های قبایلی قابل توجه در این منطقه بو محال، کربولی و قبایل کوچک تر همچون عبید هستند. قبایل و خانواده هایی که در قائم-بوکمال و مناطق مجاور ساکن هستند، همگی روابط خویشاوندی محکمی دارند. پیش از تبدیل شدن سوریه و عراق به کشورهای امروزی، هر دوی این مناطق در زمینه بازرگانی با دیرالزور در ارتباط بودند.
اگرچه روابط اجتماعی و اقتصادی در دو سوی مرز پس از شکل گیری دولت های مدرن عراق و سوریه کاملا متوقف نشدند، اما این مبادلات به طور قابل توجهی کاهش یافتند. از اواخر دهه 1960 تا 2003 ، دولت های رقیب بعث در سوریه و عراق قدرت داشتند و هر دو حکومت متمرکز که مناطق حاشیه ای را در ساختارهای مرکزی ایالت ادغام می کرد، به کشورهای خود تحمیل می کردند. این متمرکز کردن قدرت به حضور گسترده نظامی و اداری در حوالی بوکمال و قائم توسط دولت های سوریه و عراق و نیروهای امنیتی آنها و کاهش چشمگیر گذرگاه های غیرمجاز و تجارت غیرقانونی انجامید. برخی از افراد محلی و گروه های قبیله ای همچنان به رفت و آمد از مرز ادامه می دادند و اگرچه دولت های مرکزی همیشه علاقه ای به مبارزه با چنین فعالیت هایی نداشتند، اما به دنبال مهار و نظارت بر آنها بودند.
با ادغام بیشتر قائم و بوکامال در ساختارهای متمرکز و فرایندهای اقتصادی حاکم، ارزش تجارت غیرقانونی مرزی هم کاهش یافت و فعالیت های جدید اقتصادی جای آنها را گرفت. در عراق، دولت یک مجتمع صنعتی بزرگ در بخش شرقی قائم راه اندازی کرد که یک کارخانه بزرگ سیمان و یک شرکت فرآوری فسفات را شامل می شد. دولت عراق همچنین یک سامانه ریلی و شبکه بزرگراه ایجاد کرد که گذرگاه های مرزی در غرب انبار را به مناطق مرکزی کشور وصل می کنند. در مقابل، بوکمال در درجه اول یک منطقه کشاورزی به شمار می رود و ساکنان آن مدتا در مزرعه مشغول به کار هستند. وزارت زراعت و اصلاحات ارضی سوریه و بانک دولتی تعاون کشاورزی به طور قابل توجهی با ایجاد شعب در منطقه از کشاورزان محلی حمایت و آنرا به دمشق وابسته کرده است. در نتیجه، در سال 2011 که ناآرامی های داخلی سوریه آغاز شد و گروه های مسلح نیروها و نهادهای دولتی را بیرون راندند، اقتصاد محلی فروپاشید.
در اواخر دهه 1970 و دهه 1990 روابط دیپلماتیک و تجاری بین عراق و سوریه به دلیل خصومت بین دو حکومت بعثی فروپاشید و این مساله مناطق مرزی را دچار رکود کرد و سبب شد مردم محلی در جستجوی فرصت های اقتصادی به پایتخت بروند و قائم و بوکمال به ترتیب به بغداد و دمشق وابسته تر شوند. با این حال، شرایط در دهه 1990 به دلیل تحریم های شدیدالحن اقتصادی اعمال شده علیه عراق پس از حمله آن به کویت تغییر کرد و فعالیت های غیرقانونی در مرز احیا شد. قاچاق دام، دخانیات، الکل، اقلام الکتریکی، نفت و سوخت از جمله این موارد بود که عمدتا به دلیل افت ارزش دینار عراق ایجاد شد.اگرچه رژیم صدام سعی می کرد برخی از این فعالیت ها را متوقف کند، اما یک سری شبکه های قاچاق نیز وجود داشتند که توسط اعضای رژیم یا افراد وابسته به آنها حمایت می شدند. این شبکه ها بعدتر و پس از حمله ایالات متحده به عراق به یک دستگاه موثر برای فعالیت های غیرقانونی گروه های شورشی تبدیل شدند.
دولت سوریه تا اواخر دهه 1990 به دنبال فرصت هایی برای تقویت اقتصاد و ایجاد بازارهای جدید برای صادرات خود و عراق به دنبال راه هایی برای کاهش بحران اقتصادی و بشردوستانه و انزوای بین المللی خود بود. این انگیزه ها سبب شد دو کشور در سال 1997 دوباره گذرگاه های مرزی را بازگشایی کنند، روابط تجاری را از سر بگیرند و امکان کنترل رفت و آمد مردم را فراهم کنند. در نتیجه، مناطق مرزی مجددا احیا و برخی از ارتباطات از سر گرفته شدند؛ تنها مشکل این بود که این امر به پیدایش شبکه های جهادی پس از سال 2003 منجر شد. (این مطلب ادامه دارد.)
