از بین‌النهرین تا آفریقا؛ رویای احیای امپراطوری عثمانی / بخش دوم

میدل ایست نیوز: از 29 اکتبر 1923 تا امروز، رهبران ترکیه، از آتاتورک تا اردوغان، همواره سعی در این داشته اند که بقا و ارتقای میراث امپراطوری عثمانی را تضمین کنند.

از زمان به قدرت رسیدن اردوغان و حزب متبوعش یعنی عدالت و توسعه، استراتژی سیاست خارجی ترکیه بیش از گذشته بر خاورمیانه و تبدیل شدن به هژمون این منطقه معطوف شد.

اوضاع داخلی ترکیه، نصب و خلع‌ها، اختلافات درون حزبی، کودتا و … از یک سو، و تغییرات سریع و بی وقفه‌ی خاورمیانه پس از جنگ سرد، به ویژه بهار عربی و پیامدهای آن از سوی دیگر، فرصتی برای رهبران عدالت و توسعه ایجاد کرد تا بتوانند آموزه‌های تئوریک خود را به عرصه‌ی عمل وارد ساخته و نتایج آن را مشاهده کنند.

در این میان، سیاست‌های غرب‌گرایانه‌ کمالیستی در سالهای اخیر به حاشیه رانده شده و نوعثمانی‌گری جای آن را در سیاست خارجی ترکیه گرفت. نتیجه‌ی چنین امری، تمرکز بر خاورمیانه و کشورهایِ همجوار و توجیه هرگونه دخالت در مسائل داخلی آن‌ها بود.

عامل تاثیرگذار دیگر در رویکردهای اتخاذ شده توسط اردوغان، چشم انداز 2023 ترکیه است که بر اساس اهداف تعریف شده در آن، ترکیه نیاز روزافزون به منابع اقتصادی و انرژی دارد. چنین ضرورتی لزوم حضور ترکیه در کشورهای منطقه به ویژه سوریه، لیبی و عراق را تبیین می‌کند.

بهار عربی فرصتی برای ترکیه بود تا اصول سیاست خارجی خود را بیازماید و قدرت نرم خود را در منطقه توسعه دهد. رویای نوعثمانی‌گری رهبران ترکیه در ابتدا در مصر محقق شد. محمد مرسی از اخوان‌المسلمین-حزب مورد حمایت عدالت و توسعه- روی کار آمد و پیروزی اولیه‌ ترکیه در کشور‌های عرب خاورمیانه حاصل شد.

پس از مصر، نوبتِ سوریه بود. ترکیه در سوریه نیز خواستار حاکمیت اخوانی‌ها بجای حزب بعث به ریاست بشار اسد بود و از برکناری اسد ظرف چند ماه سخن می‌گفت. تجربه‌ نیک مصر، اما در سوریه تکرار نشد و سوریه برای ترکیه به یک تنگنای استراتژیک بدل گشت.

عراق

در رابطه با عراق نیز با وجود آنکه رویکرد ترکیه تفاوت های مهمی با رویکرد این کشور در سوریه دارد اما مشابهت هایی نیز دیده می‌شود.

ترکیه دلیل حملات خود به شمال عراق را به ویژه در اقلیم کردستان و استان دهوک، مبارزه علیه نیروهای پ.ک.ک عنوان کرده است. حملاتی که حتی پس از در خواست مجلس عراق برای توافقی میان بغداد و اربیل که سبب جلوگیری از دخالت های ترکیه در این کشور شود، ادامه یافته است.

بر اساس آنچه اقلیم کردستان اعلام کرده در نتیجه‌ی درگیری میان نیروهای پ.ک.ک و ترکیه 1500 نفر آواره شده و 22 روستا خالی از سکنه شده اند، چنین آماری علاوه بر آنکه بر حضور غیر مشروع نیروهای ترکیه در عراق صحه می‌گذارد، نشانگر وجود دلایلی فراتر از مبارزه با پ.ک.ک برای اردوغان است؛ این دلایل ممکن است مربوط به اختلافات مرزی دیرین میان دوکشور و به نوعی قدرتنمایی ترکیه بوده و یا در ارتباط با طمع تسلط بر منابع نفتی عراق باشد.

در سالهای گذشته، دگرگونی آشکار سیاست خارجی ترکیه در نهایت موجب بروز اختلافاتی میان اردوغان و داوود اوغلو شد. داوود اوغلو به عنوان یک تئوریسین، در قبال دموکراسی رفتار معتدل‌تری داشت و به رابطه با اروپا اهمیت بیشتری می‌داد، اما اردوغان در نقطه‌ مقابل او، رهبری پراگماتیست(عمل گرا) و به دنبال ایجاد هژمونی در منطقه بود. با این وجود، اختلاف اردوغان و داوود اوغلو بیش از آنکه ایدئولوژیک باشد، به خودکامگی شخص اردوغان در تصمیم‌گیری‌ها بازمی‌گشت؛ بنابراین استعفای داوود اوغلو در سپتامبر 2019 از حزب عدالت و توسعه، تکمیل کننده‌ فرایندی بود که از سال 2017 و با اصلاح قانون اساسی و تبدیل شدن نظام پارلمانی ترکیه به نظام ریاستی آغاز شده بود و نتیجه‌ این فرایند، حاکمیت بلامنازع و اختیارات گسترده‌ اردوغان بود.

لیبی

سیاست خارجی پیشرو ترکیه محدود به آسیا نیست، حضور این کشور در شمال آفریقا، در کشور لیبی نیز پس از سقوط قذافی و با شروع جنگ داخلی این کشور در سال 2011 همواره تنش‌زا بوده است. ترکیه اکنون علاوه بر همکاری های اقتصادی، در لیبی حضور نظامی فعال نیز دارد. این کشور که خود را حامی دولت وفاق ملی لیبی به رهبری فائز سراج می‌داند، منافع زیادی را در لیبی دنبال می‌کند. در ادامه‌ حمایت‌های اردوغان از اخوانی‌های سراسر منطقه، حضور فائز سراج با تفکرات اخوانی در لیبی پیروزی سیاسی قابل توجهی برای ترکیه به حساب می‌آید. از این گذشته، ترکیه حدود 19 میلیارد دلار پروژه‌های ناتمام در حوزه‌ی انرژی و زیرساختی در لیبی دارد که لازمه‌ی تداوم آن‌ها امنیتی است که ترکیه قصد برقراری آن را در لیبی دارد. سودای دستیابی به مدیترانه و حفاری برای به دست آوردن گاز سواحل شرقی آن نیز، موجب شده تا اردوغان بیش از پیش برای تثبیت حضور نظامیانش در لیبی مصمم باشد. منابع گاز موجود در شرق مدیترانه پیش از این بطور طبیعی در اختیار اسرائیل، مصر و قبرس قرار داشت که حضور بدون دعوت ترکیه در این منطقه، محاسبات این کشور‌ها و شرکای تجاری آن‌ها را بر هم زده است.

سومالی

دخالت های ترکیه در سومالی نیز بعنوان دیگر کشور آفریقای در راستای گسترش حوزه‌ی نفوذ این کشور صورت گرفته است؛ ترکیه از نخستین کشورهایی بود که در سال 2011، زمانی که غرب توجه خاصی به سومالی نداشت، گروه های غیردولتی و مردم نهاد را در سومالی مستقر کرد و بیان کرد که مسلمانان را در هیچ کجای جهان رها نخواهد کرد. در آن سالها اردوغان نخستین رهبر غیرآفریقایی بود که به سومالی سفر کرد و حدود یک میلیارد دلار برای ساخت مدرسه، بیمارستان و فرودگاه بین‌المللی به این کشور کمک کرد، در واقع نوعی سرمایه‌گذاری برای حفظ و افزایش نفوذ خود در شاخ آفریقا انجام داد.

در سالهای اخیر نیز، حضور ترکیه در آفریقا افزایش یافته است، اردوغان به دنبال بهبود روابط با مصر بوده و در تلاش است با احیای تعاملات دیپلماتیک با قاهره، متحدی برای حضور در شرق مدیترانه داشته باشد تا منابع انرژی مدیترانه را به یونان، قبرس و دیگر دشمنان خود واگذار نکند.

در نهایت، به نظر می‌رسد ترکیه قصد دارد از بازیگر منطقه‌ای به یک بازیگر جهانی تبدیل شود. اردوغان در حال نقش آفرینی در مدیترانه، سوریه و عراق است؛ به همکاری با ناتو، روسیه و ایران می‌پردازد و در تلاش است با پاکستان و مالزی ارتباطات نزدیک برقرار کند و با قطر متحد شود. آنچه آشکار است بلندپروازی‌های بین‌المللی ترکیه می‌باشد. ترکیه از نظر بودجه نظامی، با هزینه کردن 18/2 میلیارد دلار، رتبه 15 در جهان را داراست و سعی دارد در نقش هژمون، توسط کشورهای منطقه مورد پذیرش قرار گیرد و به هر وسیله‌ ممکن در پی کسب و حفظ قدرت، امنیت و منافع خود می‌باشد.

آنچه در 20 سال اخیر در ترکیه به چشم می‌خورد، کم رنگ شدن دموکراسی در داخل و نظامی گری افراطی در خارج از مرزهای این کشور است. اردوغان با حذف هم‌حزبی قدرتمند خود و نیز محکم نمودن پایه‌های حاکمیتش به وسیله‌ی اصلاح قانون اساسی، رهبر بلامنازع ترکیه و تنها تصمیم گیرنده‌ی این کشور در سیاست خارجی و حتی سیاست داخلی گردیده است. سیاست خارجی تهاجمی ترکیه در راستای تبدیل شدن به هژمون در منطقه‌ی خاورمیانه و نیز اهداف پیش بینی شده در سند چشم انداز 2023 این کشور، موجبات حضور نظامی ارتش ترکیه در کشور‌های مختلف منطقه، از جمله سوریه و لیبی را فراهم نموده است.

اقدامات جسورانه‌ی اردوغان در قبال کشورهای منطقه البته مورد قبول دوستان اروپایی ترکیه نبوده و سبب شده است روند مذاکرات الحاق ترکیه به اتحادیه‌ی اروپا – بعنوان یکی از اهداف والای بنیان‌گذار این کشور یعنی آتاتورک- آهسته‌تر و گاه حتی متوقف گردد. از این‌رو، رویای احیای امپراطوری عثمانی انگیزه‌ای است که اردوغان بدون توجه به هشدارهای بین‌المللی به پیشروی در خاورمیانه ادامه می‌دهد، اما اینکه آیا پتانسیل تحقق چنین هدفی را با توجه به محدودیت‌های ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی دارد یا نه؟ به علامت سؤال بزرگی برای رهبران ترکیه در طول تاریخ این کشور تبدیل شده است.

همچنین بخوانید

از بین‌النهرین تا آفریقا؛ رویای احیای امپراطوری عثمانی / بخش نخست