سیاست‌های آبی ترکیه؛ تهدیدی علیه امنیت منطقه/بخش اول

میدل ایست نیوز: در ماه های اخیر، بحران آبی خاورمیانه بیش از گذشته برجسته شده و با تغییرات اقلیمی و کاهش بارش ها اهمیت آب دو چندان شده است، چنان که به باور برخی، اهمیت آب در قرن بیست و یکم همانند اهمیت نفت در قرن بیستم است.

کانون های آبی مهمی در خاورمیانه محل بحث و نزاع میان کشورها بوده‌اند یکی از مهمترین آنها، رودخانه‌های دجله و فرات است که در گذشته عامل شکل گیری تمدن های کهن همچون بین‌النهرین شده‌اند و امروز، حداقل چهار کشور ترکیه، عراق، سوریه و ایران را بطور مستقیم تحت تاثیر خود قرار داده‌اند.

علاوه بر رویدادهایی که بصورت طبیعی سبب شده تا آب دجله و فرات به حد قابل توجهی کاهش یابد، عوامل انسانی نیز در به وقوع پیوستن این بحران دخیل بوده‌اند.

یکی از مهمترین دخالت‌های انسانی، پروژه‌های سدسازی است که به ویژه در سالهای اخیر توسط ترکیه انجام گرفته‌است. سدسازی های ترکیه را می‌توان در قالب طرح جامع گاپ یا پروژه‌ی آناتولی شرقی بررسی کرد.

پروژه گاپ ترکیه

پروژه آناتولی جنوب شـرقی يا Guneydogu Anadolu Projesi (GAP) یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های توسعه‌‌ای در بستر رودخانه و بزرگ‌ترین پروژه توسعه‌ای در حال انجام از سوی ترکیه به حساب می‌آید. این پروژه شامل 13 طرح آبیاری و برق آبی است که شامل ساخت 22 سد و 19 نیروگاه برق آبی در مسیر دو رود دجله و فرات می‌شود. این پروژه که 9 استان ترکیه را پوشش می‌دهد تقریباً 10 درصد مساحت و جمعیت این کشور را دربرمی‌گیرد. مساحت کل این پروژه 75 هزار کیلومترمربع بوده است که از این میزان، 2/42 درصد زمین‌های حاصلخیز، 3/33 درصد مراتع و 5/20 درصد جنگلی و بیشه‌زار هستند. ایده اصلی پروژه GAP در سال 1936 پیشنهاد شد. در واقع در آن زمان دو کمیسیون در این خصوص ایجاد شد: یکی از این کمیسیون­‌ها با رود دجله و کمیسیون دیگر با رود فرات سر و کار داشتند. در سال 1980 این دو کمیسیون در هم ادغام شدند و طرح یکپارچه گاپ شکل گرفت. قرار بود این پروژه مساحتی در حدود کشور بلژیک را آبیاری کند و در نهایت سالانه بیش از 55 هزار میلیارد کیلووات برق تولید کند. نخستین سازه‌ای که به عنوان بخشی از پروژه گاپ ساخته شد، سد آتاتورک بود که در سال 1992 در نزدیکی شهر شانلی­اورفه به بهره‌‌برداری رسید.

این پروژه در مجموع مساحتی حدود 7/1 میلیون هکتار را دربر می‌گیرد که 1/1 میلیون هکتار آن در حوضه آبخیز فرات و 600 هزار هکتار آن روی رود خانه دجله خواهد بود. کاهش میزان بارندگی‌ها باعث شده تا در 10 سال اخیر میزان آب‌های شیرین در رود دجله و فرات بیش از 120 کیلومتر مکعب کاهش داشته باشد.

سدهای بسیار بزرگ ساخته شده بر روی رودخانه فرات توسط ترکیه و مشخصات آنها به قرار ذیل است:

سد کبان

سد کبان بر روی یکی از کم‌عرض‌ترین نقاط رود خانه فرات، در منطقه‌ای معروف به کبان ساخته شده است. ارتفاع سد کبان 210 متر است. پروژه ساخت این سد در سال 1965 شروع شده و دقیقا 10 سال بعد در سال 1975 به اتمام رسیده است. این سد در حال حاضر با تولید نزدیک به 6 میلیارد کیلووات انرژی الکتریکی، مصرف روزانه بیش از 7/1 میلیون نفر را تامین می‌کند.

سد آتاتورک

سد آتاتورک به‌عنوان یکی از مهمترین سدها از نظر تولید انرژی و منابع آبی‌ در سال ۱۹۸۳ شروع به ساخت شد و حدودا 9 سال بعد، یعنی در سال 1992 به اتمام رسید. این سد بر روی رود فرات در بین شهرهای آدی یامان و شانلی اورفا قرار دارد. ارتفاع دیواره این سد 169 متر است. سد آتاتورک با داشتن 8 توربین، قادر به تولید تقریبی 8/6 میلیارد کیلووات ساعت است که از این طریق انرژی مصرفی 2 میلیون شهروند تامین می شود. دریاچه سد آتاتورک بزرگترین سد مصنوعی ترکیه است. مراکز تفریحی و گردشگری زیادی در اطراف این سد ایجاد شده است. هم‌اکنون به‌عنوان یکی از مهمترین جاذبه‌های گردشگری در آنادولو به شمار می‌رود. مساحت دریاچه سد آتاتورک 817 کیلومتر مربع است و نزدیک به 49 میلیارد متر مکعب حجم ذخیره آن است.

علاوه ‌بر سد بسیار بزرگ آتاتورک سدهای دیگری نظیر بیرجیک، کاراکامیش وکاراکایا نیز بر روی رودخانه فرات توسط ترکیه احداث شده است که همگی به کاهش حجم آب ورودی به پایین‌دست رودخانه فرات کمک کرده‌اند.

از سدهای بسیار بزرگ ساخته شده ترکیه بر روی رودخانه دجله نیز می‌توان سد ایلیسو ماردین را نام برد. این سد که دارای ارتفاع 135 متر در نزدیکی شهر ماردین قرار دارد،‌ دارای توانی بالغ بر 1.200 کیلووات ساعت است که می‌تواند تمامی روستاها و شهرهای اطراف خود را از لحاظ انرژی الکتریکی تامین کند. دریاچه این سد نیز پس از آبگیری کامل مساحتی معادل 309 کیلومتر مربع را اشغال خواهد نمود. حجم آبگیری این سد در حدود 40 میلیارد متر مکعب بوده و مانع از ورود 56 در صد آب رودخانه دجله به کشور عراق می‌شود. همین امر باعث نابودی و خشکی بیش از 700 هزار هکتار از اراضی کشاورزی و باتلاق‌های عراق و منشا ریزگردهای سرازیرشده به کشور ایران شده است. علاوه ‌بر سد ایلیسو در قالب طرح گاپ سدهای دیگری بر روی رودخانه دجله توسط ترکیه نظیر سدهای کرالکیز و دویجسید ساخته شده است که همگی باعث کمبود شدید آب رودخانه دجله به طرف کشور عراق شده‌اند.

با اجرای پروژه‌ی گاپ سوریه 40 درصد و عراق 85 درصد از حق‌آبه‌ی خود را از دست داده‌اند، حدود 90 درصد آب رود فرات از ترکیه می‌آید و سدسازی‌های ترکیه کنترل مطلق این آب را به رهبران این کشور سپرده است.

معاهدات بین‌المللی

با وجود آن که معاهدات بین‌المللی زیادی در رابطه با منع استفاده‌ یک طرفه از رودخانه های مشترک وجود دارد اما ترکیه به هیچ یک از این معاهدات پایبند نیست. بر اساس معاهدات بین‌المللی هیچ کشوری نمی‌تواند به تنهایی از آب رودخانه‌هایی که حوضه مشترک دارند استفاده کند و آن را در انحصار خود بگیرد. معاهدات مختلفی در این زمینه از جمله معاهده سال 1796 لاهه، معاهده 1804 پاریس، معاهده 1815 وین، معاهده 1912 بارسلون، کنفرانس 1911 مادرید وجود دارد که همگی بر عدم ایجاد هرگونه تغییر در مجرای رود بین‌المللی تاکید دارد. توافق 1923 ژنو بر ضرورت مشورت هنگام ایجاد تاسیسات در مجرای رود و ضرورت گفت‌وگو در صورت وارد شدن زیان به کشور دیگر تاکید دارد.

در سال 1966 و در نشست هلسینکی هر گونه برداشت بین‌المللی از آب‌های بین‌المللی از سوی یک کشور در صورتی که توافق میان کشورهای حوضه آبی نباشد، منع شد اما کمیته حقوقی وابسته به سازمان ملل در سال 1973 استفاده کشورهای اطراف رود از آب رود بر حسب نیاز به‌طوری که به دیگر کشورهایی که حوضه آبی مشترک دارند لطمه‌ای نزند را مجاز دانست. در نشست سال 1997 توافق استفاده آبراه‌های بین‌المللی به تصویب 104 کشور در مجمع عمومی سازمان ملل در این سال رسید که سه کشور ترکیه، چین و بروندی با آن مخالفت و 26 کشور رای ممتنع دادند. ماده 5 این عهدنامه، کشورهایی را که از جریان‌های آب شیرین رو زمینی و زیرزمینی مشترک برخوردارند، به حفاظت، استفاده و تقسیم منصفانه و معقول از آن جریان آبی متعهد می‌کند. ماده 7 هم دولت‌ها را به خودداری از وارد ساختن آسیب قابل توجه به کشورهای دیگری که از آن جریان آبی استفاده می‌کنند، ملزم می‌سازد.

نزاع‌های آبی

اختلاف سه کشور ترکیه، عراق و سوریه بر سر تقسیم آب در حوزه‌ دجله و فرات به حدود سال 1960 برمی‌گردد، اگرچه در سال های بعد چند عامل، موجب تشدید این اختلافات شد.

در جریان جنگ سرد و صف بندی های تحمیلی خاورمیانه، در حالی که ترکیه متحد آمریکا در منطقه و عضو ناتو بود، عراق و سوریه در جبهه‌ی متحدان بلوک شرق قرار داشتند و این عامل اختلافات میان این کشورها را تشدید کرد.

در سال‌های بعد با پررنگ شدن اختلافات ارضی و نیز نزاعی که ترکیه با حزب کارگران کردستان(پ.ک.ک) در عراق و سوریه داشت، تنش بر سر آب نیز وارد مرحله‌ جدیدی شد.

بسیاری معتقدند ترکیه از آب به عنوان سلاحی برای پیشبرد اقدامات توسعه طلبانه‌ خود استفاده می‌کند.

ترکیه در خاک عراق و سوریه عملیات نظامی علیه پ.ک.ک انجام می‌دهد و اگر با اعتراض جدی از جانب مقامات این دو کشور رو به رو شود توان کنترل منابع آبی و اعطای میزان کمتری از آب دجله و فرات به آنها را دارد.

این رودها از ترکیه سرچشمه می‌گیرند، و پس از عبور از سوریه به عراق می‌رسند، سپس در جنوب عراق به شط‌ العرب و در نهایت تالاب ها و خلیج فارس می‌ریزند.