ردپای روسیه در خاورمیانه با طرح جدید ایران و عراق

نویسنده: سایمون واتکینز

میدل ایست نیوز: اخیرا سه رویداد مهم در منطقه رخ دادند که یا به ایران مربوط می شدند یا به عراق یا به هر دوی آنها، و همه این رویدادها به نوعی روسیه را در خط مقدم خاورمیانه قرار می دادند و عمدتا به ضرر ایالات متحده و منافع آن در منطقه بودند. این رویدادها به ترتیب عبارت بودند از: دیدار سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه کهنه کار روسیه، با شخصیت های ارشد سیاسی و نظامی ایران از جمله رئیس جمهوری ابراهیم رئیسی؛ خروج مقتدی الصدر، روحانی شیعه عراقی، و بلوک سیاسی 73 عضوی او از پارلمان این کشور؛ و توافق نقشه راه همکاری جدید بین ایران و عراق.

در اولین رویداد مرتبط به روسیه، پیش از خروج یکجانبه ایالات متحده از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام یا همان توافق هسته ای ایران) در ماه مه 2018، کرملین از کاهش محدودیت های اعمال شده بر ایران طبق برجام برای افزایش قابل توجه حضور خود در ایران استفاده کرده بود. تنها در بخش انرژی، پیش از سال 2018 یک سری قراردادهای اولیه اکتشاف و توسعه میدانی توسط «گازپروم نِفت» روسیه برای میادین نفتی چنگوله و چشمه خوش، توسط «زاروبژ نِفت» برای میادین آبان و پایدار غرب و توسط «تات نفت» برای میدان دهلران امضا شده بود. یک سری تفاهم نامه ها نیز پیشتر توسط «لوک اویل» و شرکت ملی نفت ایران برای بررسی میدان های نفتی آب تیمور و منصوری امضا شده بود. مهمتر از این موارد، یک یادداشت تفاهم 22 ماده ای توسط معاونین وزرای نفت ایران و انرژی روسیه بود که علاوه بر مطالعات و برنامه های اکتشاف و استخراج، انتقال گاز، عملیات سوآپ پتروشیمی، تحقیق درباره تامین و بازاریابی محصولات پتروشیمی، ساخت تجهیزات نفتی با همراهی شرکت های مهندسی ایرانی، و انتقال فناوری در بخش پالایشگاهی را شامل می شد. مذاکرات برای موارد الحاقی به این یادداشت تفاهم 22 ماده ای تا اوایل سال 2018 در جریان بود که استفاده دوگانه از بنادر و فرودگاه های ایرانی توسط روسیه برای اهداف غیرنظامی و نظامی را شامل می شد. با این حال، این طرح های الحاقی به دلیل خروج ایالات متحده از برجام در ماه مه همان سال به حالت تعلیق درآمدند و بعدتر، ایران در رابطه با همان مفهوم استفاده دوگانه از بنادر و فرودگاه ها با چین و در قابل توافقنامه ای 25 ساله توافق کرد.

طبق اطلاعاتی که «اویل پرایس» در هفته های گذشته از منابع نزدیک به وزارت نفت ایران به دست آورده، لاوروف و رئیسی درباره گسترش همکاری ها در همه زمینه ها و مطابق با تفاهم نامه 22 ماده ای صحبت کرده اند. به گفته این منبع، مذاکرات درباره گسترش روابط همچنین همکاری لجستیکی برای جابه جایی کالا از جمله نفت و گاز و فرآورده های مرتبط مورد نیاز از ایران به روسیه و روسیه به ایران و همچنین عناصر همکاری ویژه نظامی و غیرنظامی را شامل می شدند. وزارت امور خارجه ایران هدف از سفر لاوروف را گسترش همکاری با منطقه اوراسیا و قفقاز عنوان کرد. در نشست 19 ژانویه بین ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، و رئیسی، همتای ایرانی او، مباحثات گسترده ای نیز درباره اینکه روسیه نهایتا سامانه دفاع موشکی اس-400 و جت های جنگنده سوخو-35 را در اختیار ایران قرار دهد یا خیر، صورت گرفت.

در دومین رویداد مربوط به جریان صدری در عراق، روحانی تندرو برای مدتی طولانی تصور گردهم آوری کل عراق از جمله منطقه نیمه خودمختار کردستان در شمال و کاهش نفوذ خارجی، از جمله نفوذ ایران، را به عنوان فلسفه سیاسی خود در سر می پروراند. صدر پیش از خارج کردن 73 عضو فراکسیون خود از پارلمان عراق، به دنبال ایجاد اولین دولت اکثریت واقعی کشور از زمان سقوط صدام حسین در سال 2003 بود و می خواست این کار را از طریق اتحاد با بلوک محمد الحلبوسی، رئیس پارلمان عراق، و حزب دموکرات کردستان انجام دهد. مشکل کلیدی صدر این بود که اگر موفق می شد، چارچوب هماهنگی متحد با ایران را از هر قدرتی محروم می کرد و روسیه نیز از تلاش های صدر برای پایان دادن به نفوذ خارجی در عراق، ناخشنود بود. به گفته برخی منابع آگاه، از سال 2017 اساسا روسیه بخش نفت کردستان عراق را کنترل کرده و به دنبال توسعه آن برای گسترش نفوذ خود و تشکیل یک کشور مشتری ایران-عراق بود و طرح صدر تلاش های روسیه در این راستا را مختل می کرد. یک منبع آگاه که خواست نامش فاش نشود، گفت: «این گروه کُرد [حزب دموکرات کردستان] بود که با کنار کشیدن از کنوانسیون معمول مربوط به اتخاذ مواضع سیاسی، طرح صدر را متوقف کرد. بنابراین، اکنون عراق به جایی که چند ماه پیش بود، بازگشته و هیچ قدرت مشخصی در این کشور حاکم نیست و این مساله با منافع ایران و روسیه هماهنگی دارد.»

در سومین و آخرین رویداد مربوط به نقشه راه همکاری جدید بین ایران و عراق، تهران خیلی سریع در نبود یک رهبر مشخص در بغداد، چندین ابتکارعمل عمده در روابط دو کشور پیشنهاد کرد. یکی از مهمترین روش های تامین برق در سراسر خاورمیانه، تثبیت کنترل شبکه توزیع انرژی، یعنی نه فقط جریان برق که نفت و گاز، است. در طرح های پیشنهادی ایران نیز که به طور کامل از سوی کرملین حمایت می شود، تمرکز بر همین مساله بوده است. روسیه قبلا قدرت ناشی از وابستگی کشورها به صادرات نفت و گاز خود را در اروپا دیده است، و ایالات متحده نیز به خوبی می داند که ایران از طریق تامین مستمر برق و گاز عراق، چه قدرتی در این کشور دارد. واشنگتن و بغداد سال های متمادی بر سر این مساله اختلاف نظر داشتند. باسم محمد خضیر، معاون وزیر نفت عراق در امور اکتشاف، اخیرا با بیان اینکه باید نقشه راهی در رابطه با گام ها و اهداف آتی عراق و ایران تهیه شود، گفته بود: «موضوع مهم دیگر فناوری و محصولات ایران است. این کشور در حال حاضر ظرفیت بالایی در بسیاری از بخش ها مانند کابل های برق، لوله ها و اتصالات و فناوری های روز دارد که می تواند به ما منتقل کند.» او همچنین گفته: ««مدیر عامل شرکت ملی نفت ایران در سخنان خود بر موضوع آموزش و انتقال فناوری و تجهیزات فنی تاکید کرد. بحث انتقال تخصص و فناوری بسیار مهم است و باید بتوانیم در این زمینه همکاری کنیم.» این نقشه راه جدید همچنین هم افزایی آشکاری با طیف معاملاتی دارد که در پایان ماه مه بین الکساندر نوواک، معاون نخست وزیر روسیه، و مقامات ارشد ایرانی مورد بحث قرار گرفت. به گفته منابع ایرانی، مذاکرات با نواک همچنین پروژه های انرژی، کشاورزی، حمل و نقل و همکاری بیشتر در بخش مالی و بانکی، نفت و گاز و پتروشیمی، و انرژی هسته ای را شامل می شد.