سایه بلند تهران بر وین تا بغداد و فراتر از آن

نویسنده: تحریریه المانیتور

میدل ایست نیوز: طرف های برنامه جامع اقدام مشترک (برجام یا همان توافق هسته ای ایران) برای اولین بار در نزدیک به شش ماه گذشته در وین دیدار کردند تا به این توافق جان تازه ای دهند. این دیدار به دنبال تهیه و ارائه پیش نویس توافق توسط جوزپ بورل، رئیس سیاست گذاری اتحادیه اروپا، رخ داد؛ پیش نویسی که پیش از نشست وین توسط واشنگتن و تهران مورد مطالعه قرار گرفته بود.

ایالات متحده اینطور موضع گرفته که آماده امضای توافق روی میز است. از دیدگاه واشنگتن، بار سنگین مسئولیت بر دوش تهران است تا از مسائلی که هیچ ربطی به اصل توافقنامه امضا شده در 2015 ندارند، دست بکشد و از جمله این مسائل می توان به حذف سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از فهرست گروه های تروریستی وزارت امور خارجه آمریکا اشاره کرد. از دیگر مواردی که ایران بر آن تاکید دارد، دریافت نوعی «ضمانت» است مبنی بر اینکه ایالات متحده همانند کاری که رئیس جمهوری پیشین دونالد ترامپ در سال 2018 انجام داد، دوباره از توافق خارج نخواهد شد. یک مساله دیگر هم اختلاف با آژانس بین المللی انرژی اتمی بر سر تحقیقات هسته ای پیشین ایران است.

دو مورد اول را می توان بیشتر مسائل سیاست داخلی ایران دانست که امکان حل آنها به سادگی وجود دارد. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران یک نیروی قدرتمند در این کشور از جمله از نظر اقتصادی است و شرکت ها و شرکت های وابسته به آن در صورت لغو تحریم ها، سهم خود را از درآمدها خواستار خواهند شد. اما به هر حال، اگر توافقی حاصل شود، این تقسیم ثروت در نهایت در ایران باید حل شود و نه در وین یا واشنگتن. به طور مشابه، ایران می داند که تا زمانی که جو بایدن به عنوان رئیس جمهوری ایالات متحده سر کار است، هیچ «ضمانتی» فراتر از تعهد دولت او به «پایبندی در برابر پایبندی» وجود ندارد. ایالات متحده هم نگرانی هایی درباره پایبندی ایران به توافق هسته ای دارد، چرا که این کشور از سال 2018 پیشرفت زیادی در برنامه هسته ای خود داشته است.

بدین ترتیب، همانطور که علی هاشم هم در مقاله ای در المانیتور نوشته، مهم ترین مساله مورد اختلاف سرزنش ایران توسط آژانس بین المللی انرژی اتمی به دلیل عدم همکاری در تحقیقات درباره مواد هسته ای اعلام نشده و تحقیقات هسته ای گذشته است. رافائل گروسی، مدیر آژانس بین المللی انرژی اتمی، این مناقشه را «ضربه مهلک» احتمالی به مذاکرات توصیف کرده بود. ایران موضوع فعالیت های گذشته را جدا از تعهدات برجامی خود می داند و آژانس هم در سال 2015 یک ارزیابی نهایی از فعالیت های هسته ای گذشته و حال ایران و قطعنامه ای درباره اجرای برجام صادر کرد تا امکان تحقق توافق هسته ای را فراهم آورد.

اگرچه بسیاری برجام را نابود شده تلقی می کنند، ایالات متحده همچنان خواهان توافق هسته ایست و ایران هم توافق می خواهد. و به رغم اعلام های اتحادیه اروپا یا آژانس مبنی بر اینکه زمان توافق احتمالا رو به اتمام است، تهران و واشنگتن تا به امروز ضرب الاجلی تعیین نکرده اند.

برجام شاید در ظاهر صرفا درباره برنامه هسته ای ایران و رفع تحریم ها باشد، اما به طور مستقیم بر اتفاقات و تحولات بعدی در منطقه تاثیر دارد. اگر درجه ای از همدلی بین ایران و غرب بر سر توافق هسته ای اتفاق افتد، می تواند امنیت و یکپارچگی منطقه را تقویت کند. در مقابل، شکست مذاکرات هسته ای یا بازگشت ایران به موضع شدیدالحن تر در قبال منطقه می تواند درگیری یا حتی یک رقابت تسلیحات هسته ای را در پی داشته باشد.

در حال حاضر، در خلیج فارس یک موج دیپلماتیک منطقه ای در رابطه با ایران در جریان است. قطر و عمان از تسهیلگران اصلی در تعامل با ایران بوده اند. دوحه میزبان آخرین دور مذاکرات بین دیپلمات های ایرانی و آمریکایی با میانجیگری اتحادیه اروپا بود. میانجیگری عمان هم به آزادی آمریکایی ها و سایر اتباع خارجی زندانی در ایران کمک کرده است. علی شهابی، تحلیلگر سعودی، به المانیتور گفته که امارات متحده عربی در حال برنامه ریزی برای مبادله سفیر با ایران است، و عربستان سعودی هم احتمالا به زودی همین کار را خواهد کرد.

یکی دیگر از نشانه های امیدوارکننده، تجدید آتش بس یمن است که ایران از آن حمایت می کند.

اما در یک سوی دیگر منطقه، اسرائیل به دنبال تشدید تنش ها با جهاد اسلامی، متحد اصلی فلسطینی ایران، غزه را بمباران کرد.

در عین حال، حساس ترین نقطه درگیری برای خصومت های آمریکا و ایران از زمان سرنگونی صدام حسین در سال 2003 را می توان عراق قلمداد کرد. کشوری که در حال حاضر به دلیل تلاش های مقتدی صدر، روحانی پوپولیست شیعه، و طرفداران او ناپایدار و متزلزل شده و ایران تمایل دارد آن را به ثبات و پایداری بازگرداند.

بحران سیاسی عراق در میان احزاب شیعه است: در یک طرف صدر که حزب او در انتخابات اکتبر 2021 بیشترین آراء را به دست آورد، قرار دارد و در طرف دیگر، ائتلاف چارچوب هماهنگی شامل کارگزاران قدرت که روابط نزدیکی با ایران دارند و از جمله آنها می توان به نوری مالکی، نخست وزیر سابق، و هادی العامری، رهبر حزب بدر، و همچنین افراد و گروه های مرتبط با نیروهای شبه نظامی حشد الشعبی (یگان های بسیج مردمی) اشاره کرد.

طرفداران صدر پس از معرفی محمد شیعه السودانی به عنوان نامزد نخست وزیری، به پارلمان عراق هجوم بردند. اسماعیل قاآنی، فرمانده سپاه قدس ایران، اندکی پیش از آغاز بحران در بغداد بود تا ماموریت خود برای میانجیگری را به انجام رساند. همانطور که مصطفی سعدون در المانیتور نوشته، وضعیت کنونی نامطمئن است و در صورت تشدید، می تواند به مناطق کردنشین و سنی نشین سرایت کند.

منافع ایران در عراق مبتنی بر اتحاد احزاب شیعه است که به توضیح علی موسوی خلخالی، صدر این کار را دشوار ساخته. اگرچه نمی توان صدر را شریکی محبوب برای ایران توصیف کرد، اما واقعیت روابط روان تر و تجاری تر از آنی است که اغلب گزارش می شود. صدر مشارکت در یک گفت و گوی ملی را رد نکرده است، اما شرایطی دارد. می توان اینطور گفت که اگر زمانی که بین شیعیان در عراق آشتی صورت گیرد، معامله بین صدر و تهران بوده است چرا که چشم انداز یک مسیر صلح آمیز در عراق دست کم تا حدی به محاسبات ایران درباره ایالات متحده، رقیب اصلی دارای نفوذ در عراق، بستگی دارد و این محاسبات، تحت تاثیر این است که آیا توافق هسته ای وجود خواهد داشت یا خیر.