چگونه عراق می‌تواند بدون فدا کردن منابع آب زیرزمینی خود، به امنیت غذایی دست یابد؟
در حالی که دولت عراق برای تأمین غذای مردم خود در شرایط تغییرات شتابان اقلیمی تلاش می‌کند، با چالشی واقعی روبه‌رو است: چگونه می‌توان بدون از بین بردن منبع حیاتی و غیرقابل جایگزین آبهای زیرزمینی، به خودکفایی در بخش کشاورزی رسید؟
میدل ایست نیوز: اعلام خودکفایی عراق در تولید محصول استراتژیک گندم خبر مسرت بخشی است ولی باید توجه داشت که بخش عمده افزایش تولید گندم در این کشور با تکیه بر منابع آب زیرزمینی تحقق یافته است و خطر خشک شدن منابع آب زیرزمینی ایجاب می‌کند دولت عراق به دنبال راهی برای ایجاد تعادل بین تولید گندم و محافظت از منابع آب زیرزمینی باشد تا برنامه توسعه تولید گندم در عراق به سرنوشت طرحی مشابه که در عربستان اجرا شد، دچار نشود.
به گزارش الجزیره، با افزایش موج‌های خشکسالی در عراق، تکیه بر منابع آب زیرزمینی به گزینه‌ای اجتناب‌ناپذیر تبدیل شده، هرچند کارشناسان نسبت به خطرات برداشت بیش از حد آن هشدار می‌دهند. در کشوری که با کاهش شدید بارش‌ها و کاهش سطح آب رودخانه‌های دجله و فرات روبه‌روست، مقامات به استفاده از منابع آب زیرزمینی به‌عنوان راهبردی برای تأمین امنیت غذایی روی آورده‌اند. به گفته سازمان ملل متحد، عراق یکی از پنج کشوری است که بیشترین آسیب را از تغییرات اقلیمی می‌بینند.
هادی صاحب، کشاورز 46 ساله، می‌گوید: در گذشته برای آبیاری محصولات‌مان به باران متکی بودیم، اما خشکسالی شدید ما را وادار کرد به سیستم‌های آبیاری مدرن روی بیاوریم. او اکنون حدود 20 هکتار زمین اجاره‌ای از دولت با اجاره‌ای معادل یک دلار برای هر 1000 متر کشت می‌کند و حدود 250 تن گندم تولید می‌کند؛ در حالی که وقتی فقط به باران متکی بود، تنها 10 تن گندم برداشت می‌کرد.
او ادامه می‌دهد: بدون آبهای زیرزمینی ادامه زندگی غیرممکن است. اگر این منابع تمام شوند، به دوران گذشته باز می‌گردیم که متکی به باران بودیم.
در صحرای نجف، سیستم‌های آبیاری بارانی که موجب صرفه جویی در مصرف آب تا 50 درصد می‌شوند، رایج شده‌اند و همین سیستم‌ها باعث تبدیل گستره وسیعی از بیابان به دایره‌های سبزی شده‌اند که از آسمان قابل مشاهده‌اند. بنا بر داده‌های وزارت کشاورزی عراق، در زمستان گذشته، حدود 310 هزار هکتار با استفاده از منابع آب زیرزمینی زیر کشت رفته، در حالی که تنها 200 هزار هکتار با آبهای سطحی آبیاری شده‌اند.
سرمایه‌گذاری و چالش‌های نگران کننده
استفاده از فناوری‌های مدرن آبیاری در صحرای نجف بیش از یک دهه پیش با حمایت دولت آغاز شد که تسهیلات مالی با نرخ‌های یارانه‌ای و اقساط 10 ساله به کشاورزان ارائه داد. دولت همچنین محصولات کشاورزی را با قیمت‌های ترجیحی خریداری می‌کند تا امنیت غذایی را تقویت کند.
به گفته «مُنعم شهید» مدیر کشاورزی استان نجف، کشت گندم در مناطق بیابانی بازدهی بیشتری نسبت به زمین‌های رُسی دارد. همچنین در هر هزار متر مربع از مزارعی که با استفاده از آبهای زیرزمینی آبیاری می‌شوند 1.7 تن گندم برداشت می‌شود ولی این رقم در زمین‌هایی که با آبهای سطحی آبیاری می‌شوند 1.3 تن است.
به گفته شهید، سود به دست آمده در فصل کشاورزی 2023- 2024 نسبت به سال قبل 8 برابر شده است.
با این حال، مُنعم شهید درباره برداشت بیش از حد از آبهای زیرزمینی هشدار داده و بر لزوم مدیریت حفر چاه‌ها و مصرف پایدار آب تأکید می‌کند و معتقد است که این منابع باید فقط برای مواردی که مجاز دانسته شده‌اند استفاده شوند.
توسعه کشتزارها میان نجف و کربلا
در بیابان‌های استان کربلا نیز، آستان مقدس حسینی از سال 2018 پروژه‌های عظیم کشاورزی راه‌اندازی کرده که شامل کشت صدها هکتار گندم می‌شود و به گفته قحطان عوز، رئیس بخش توسعه کشاورزی این آستان، برنامه‌هایی برای افزایش این مساحت به 1500 هکتار در آینده وجود دارد. این پروژه‌ها بر دو منبع اصلی آبهای زیرزمینی منطقه یعنی سفره‌های «الدمام» و «أم‌الرضمه» متکی هستند که با عربستان و کویت مشترک‌اند اما سازمان ملل متحد از سال 2013 هشدار داده است که این منابع در حال کاهش یافتن هستند.
در زمینه مدیریت بهره برداری از آبهای زیرزمینی، تجربه عربستان می‌تواند درس مهمی برای عراق باشد. در دهه 1990، کشور بیابانی عربستان سعودی به لطف برداشت گسترده از منابع آب زیرزمینی به ششمین صادر کننده بزرگ گندم در جهان تبدیل شد. اما این برداشت بی‌رویه باعث شد بیش از 80 درصد از سفره‌های آب زیرزمینی این کشور تخلیه شود به طوری که عربستان مجبور شد از سال 2016 کشت گندم را متوقف کند.
بحران در راه است
سامح المقدادی، کارشناس عراقی در حوزه سیاست‌های آبی و امنیت اقلیمی، هشدار می‌دهد که تعامل با آبهای زیرزمینی به عنوان منبع تمام‌نشدنی، اشتباهی خطرناک است. او می‌گوید: قبلا در عمق 50 متری به آب می‌رسیدیم، اما امروز ممکن است نیاز باشد تا 300 متر چاه حفر کنیم.
المقدادی به نبود داده‌های به‌روز در خصوص میزان آب منابع زیرزمینی اشاره می‌کند؛ چرا که آخرین برآوردها به دهه 1970 بازمی‌گردد. این کمبود اطلاعات، توانایی مدیریت مؤثر این منبع حیاتی را کاهش می‌دهد.
او همچنین نبود هماهنگی میان نهادهای مسئول و کمبود فناوری‌های مدرن برای نقشه‌برداری‌های دقیق زمین شناسی را از جمله عوامل تشدید کننده بحران می‌داند.
المقدادی تأکید می‌کند، آبهای زیرزمینی باید فقط در زمان بحران خشکسالی استفاده شوند، نه این که برای توسعه کشاورزی تجاری به این منابع تکیه شود. او هشدار می‌دهد، تلقی کردن منابع آب زیرزمینی به عنوان جایگزین دائمی برای رودخانه‌ها، به فاجعه‌ای اجتناب‌ناپذیر منجر خواهد شد.
در حالی که دولت عراق برای تأمین غذای مردم خود در شرایط تغییرات شتابان اقلیمی تلاش می‌کند، با چالشی واقعی روبه‌رو است: چگونه می‌توان بدون از بین بردن منبع حیاتی و غیرقابل جایگزین آبهای زیرزمینی، به خودکفایی رسید؟
برقراری تعادل میان توسعه کشاورزی و حفاظت از منابع طبیعی اکنون یک ضرورت فوری است، زیرا آینده تنها نیازمند افزایش تولید نیست، بلکه نیازمند محافظت از هر قطره آبی است که خوشه‌های گندم را در دل بیابان های عراق آبیاری می‌کند.
