صنعت نشر عراق در چنگال بوروکراسی و چالش‌های گوناگون بازار
در حالی که قفسه‌های کتابفروشی‌های عراق همچنان میزبان رمان‌ها و اندیشه‌های گوناگون هستند اما سایه سنگین بوروکراسی و تلاطم‌های موجود در میان بازار نشر و انتشاراتی‌ها، نفس صنعت نشر این کشور را به شماره انداخته است.
میدل ایست نیوز: صنعت کتاب در عراق با فهرست بلندی از چالش‌ها و مشکلات روبروست که روشنفکران و ادیبان عراقی در هر بار چاپ اثر خلاقانه، در پی غلبه بر آن هستند و به نظر می‌رسد گسترش و توسعه انتشاراتی ها و چاپخانه‌ها کمکی به کاهش این مشکلات پیچیده در فرآیند چاپ کتاب و به جای گذاشتن آثار خلاقانه، نکرده است.
به گزارش العربی الجدید، با وجود فعالیت چشمگیر در زمینه انتشار و توزیع کتاب‌ها و برپایی نمایشگاه‌های بزرگ کتاب در بغداد و اربیل و بصره، در کنار برگزاری رویدادهای فرهنگی متنوع، این امر نمی تواند نفی کننده وجود موانع بسیاری باشد که ادیبان و نویسندگان عراقی بر آن تأکید دارند چرا که مسئله تنها به چاپ چند نسخه محدود کتاب و سپس عرضه آن در کتابفروشی‌ها و نهایتاً سردرآوردن از انبارها مربوط نمی‌شود؛ بلکه یک فرآیند یکپارچه وجود دارد که شامل ترویج و نشر و کیفیت ماده خلاقانه و بازاریابی کتاب در نمایشگاه‌های بین‌المللی و همچنین دسترسی به بزرگترین طیف‌ها و گروههای ممکن از خوانندگان می‌شود.
پیچیدگی‌های اداری دولتی
فرآیند نشر در عراق توسط دو نهاد اصلی رهبری می‌شود: یک نهاد دولتی که در «دار الشؤون الثقافیة العامة» وابسته به وزارت فرهنگ ، تجلی پیدا می کند و دیگری که نماینده بخش خصوصی یا مردمی است. با این حال مشاهده می‌شود راهِ انتشار کتاب از طریق نهاد دولتی غالباً طولانی و پیچیده است تا جایی که امکان دارد نویسنده فراموش کند چه زمانی کتابش رنگ نور را به خود خواهد دید.
کتاب‌هایی که «دار الشؤون الثقافیة» متولی انتشار آن‌هاست، مشمول اقدامات و رویه‌های بوروکراتیک طولانی می‌شوند به طوری که «امجد نجم الزیدی» نویسنده و منتقد عراقی بر این باور است که افزون بر کندی زمان‌بندی چاپ که ممکن است تا چند سال به طول انجامد، مؤلف و دست‌نوشته‌اش، هر دو، در چرخه و گردابی از پیچیدگی‌های اداری می‌افتند.
با وجود اینکه «دار الشؤون الثقافیة» تنها مؤسسه دولتی در عراق است که مسئول چاپ و نشر و بازاریابی از طریق نمایشگاه‌های دائمی کتاب در هشت استان این کشور است، اما سازوکار نشر، پر از ملاحظات و روابط شخصی است که این مسئله به بهای آسیب به کیفیت انتشار کتب است ضمن آنکه بازار نشر متکی بر مجموعه‌ها و عناوینی مشخص است که بسیاری از ادیبان را در فهرست‌های انتظار قرار می‌دهد.
«امیر ناصر» از شاعران معاصر عراقی، مشکلات موجود را در گفتن این جمله خلاصه می‌کند: «محصول دار الشؤون الثقافیة از چاپخانه تا انبارها»،که در واقع این جمله به نبود تلاش‌های بازاریابی و ترویج کتاب و کتابخوانی اشاره دارد.
در همین رابطه، «حسین العامل» نویسنده و روزنامه نگار عراقی تصریح می کند،رؤیایی که او در سر می پروراند وجود مؤسسات فرهنگی عاری از بوروکراسی و رانت و خویشاوند‌سالاری است، مؤسساتی که قادر به ارائه چاپ وزین و تضمین حقوق مؤلف باشند.
وی با طرح این پرسش که چه فایده‌ای دارد چاپ کتاب‌هایی که سر از انبارها درمی‌آورند، خاطر نشان می کند، بازگرداندن اعتبار به مؤلف و حمایت از پروژه خلاقانه‌اش به یک ضرورت مبرم تبدیل شده است.
«العامل» که ظرف ۴۵ سال، ۱۴ جلد کتاب در زمینه جمع‌آوری و تحقیق ضرب‌المثل‌های عراقی به انجام رسانده، در مسئله چاپ کتابهایش رنجهای بسیاری را متحمل شده است به طوری که ده سال پیش تهدید به سوزاندن نوشته‌هایش کرد و اگر مداخله دوستانی که به او برای چاپ کتاب های قبلی کمک کرده بودند، نبود چه بسا که این کار را انجام می داد ضمن آنکه بنا به گفته خودش هیچ حمایت یا پاداشی از وزارت فرهنگ دریافت نکرده است.
هزینه‌های گزاف و بازاریابی بدون مسئولیت
برخی از انتشاراتی های خصوصی از ضعف در نظارت بر کیفیت محتوا و نداشتن کمیته‌های بازبینی که مطالب را قبل از چاپ پیگیری کنند، رنج می‌برند اما آنچه آنها را متمایز می‌کند، سرعت انجام کار است که باعث می شود مولف تلاش و زمان زیادی را به کار گیرد اما این اقدام با هزینه‌های مالی بالا، بدون هیچ تعهد واقعی به تبلیغ یا توزیع کتاب، همراه است.
«امجد نجم» از منتقدان بازار نشر در این باره می گوید: برخی از انتشاراتی ها مسئولیت بازاریابی کامل کتاب را بر عهده مؤلف می‌گذارند. همچنین برخی از آنها، در پی تصاحب حقوق فکری نویسنده از طریق قراردادهای ناعادلانه هستند که مؤلف از ترس ضایع شدن تلاشش مجبور به امضای آنها می‌شود.
«زید الشهید» از نویسندگان عرصه رمان عراق نیز از گسترش انتشاراتی هایی که صرفا هدفشان کسب سود، بدون تبلیغ یا شرکت در نمایشگاه‌های کتاب است به شدت شکایت دارد. وی خاطر نشان می کند که گرفتار یک کلاهبرداری شده به طوری که هزار و صد دلار به یکی از انتشاراتی ها برای چاپ رمانش پرداخت کرده، اما نه کتاب و نه مبلغ را تحویل گرفته است.
وی خاطر نشان می کند:مشکل دیگر در نداشتن ویراستار یا مصحح زبان در انتشاراتی ها است که منجر به چاپ کتاب‌هایی پر از اشتباه می‌شود به طوری که این کتاب ها بعداً روی قفسه‌ها رها می‌شوند بدون اینکه هیچ تأثیری داشته باشند.
اختلاف در خط مشی
«علی بدر» رمان نویس عراقی معتقد است، صحنه و عرصه نشر دچار دگرگونی شده است زیرا ذائقه های انتشاراتی های اصلی عراق مانند «المدی»، «الجمل»، «الرافدین» و «ألکا» امروزه رنگ و بوی خاصی گرفته اند به طوری که آنها ابتدا انتشاراتی عربی با گستره ای وسیع تر بودند و سپس بعد از سال ۲۰۰۳ عراقی شدند.
وی تاکید می کند شخصاً ترجیح می‌دهد تنها با یک ناشر کار کند تا خواننده در جستجوی کتابهایش سردرگم نشود. این در حالی است که انتشارات عربی از نظر توزیع گسترده‌تر هستند و در مقایسه با همتایان عراقی خود تجربه بازاریابی بیشتری دارند.
اما وضعیت انتشاراتی های بین المللی از نظر روش و استراتژی کاملاً متفاوت است زیرا آنها امکانات مالی زیادی دارند و با شرکت‌های تبلیغاتی، روابط عمومی و شبکه‌هایی از روزنامه‌نگاران و اصحاب رسانه هماهنگ عمل می‌کنند. کتاب در آنجا به حال خود رها نمی‌شود، بلکه به طور مستمر تحت پوشش رسانه‌ای قرار می‌گیرد که مستقیماً بر حجم فروش تأثیر می‌گذارد.
این رمان نویس عراقی می‌افزاید: در جهان عرب، حتی اگر ده‌ها روزنامه‌نگار درباره کتاب شما بنویسند، هیچ تغییری ایجاد نخواهد کرد. اما در غرب، ممکن است یک مقاله سرنوشت کتاب و نویسنده‌اش را زیر و رو کند.
این رمان‌نویس ادامه می‌دهد اگر از من بپرسند توصیه تان درباره نحوه انتشار کتاب چیست و آیا انتشاراتی های عراقی را ترجیح می دهید؟خواهم گفت: بله. چرا که آنها از نظر عربی به بهترین‌ها تبدیل شده‌اند و به نظر من، اگر نویسنده در کشور خود موفق نشود، در هیچ جای دیگری در جهان موفق نخواهد شد.
نقش اتحادیه و انجمن ادیبان عراق
اتحادیه ادیبان و نویسندگان در عراق نقش محدودی در حمایت از صنعت کتاب، بر اساس معیارها و شرایط خاص، ایفا می‌کند.
«منذر عبدالحر» شاعر عراقی و دبیر امور فرهنگی اتحادیه ادیبان عراقی در این باره می گوید: این اتحادیه درهای خود را به روی استعدادهای خلاق برای ارائه دست‌نوشته‌هایشان باز می‌کند که به متخصصان عرضه و سپس به صورت حرفه‌ای طراحی و منتشر می‌شود.
وی تأکید می‌کند: دست‌نوشته باید از نظر ابزارهای ادبی و سلامت زبان برای انتشار مناسب باشد و نباید شامل توهین به ذائقه عمومی یا تحریک به اندیشه های افراطی باشد. با وجود این، برخی از دست‌اندرکاران فرهنگی هنوز امیدوارند اتحادیه ادیبان به تقویت صنعت کتاب بپردازد و آن را از قالب مؤسسه سنتی که بوروکراسی بر آن حاکم است و در نهایت بر تأخیر روند کار تأثیر می‌گذارد، خارج کنند.
نبود آمار و ارزیابی فرهنگی درست
آمار دقیقی از تعداد انتشاراتی هایی که پس از سال ۲۰۰۳ در عراق ظهور کرده‌اند، با وجود پیچیدگی‌های ثبت، وجود ندارد. با این حال، این بخش طی دو دهه گذشته شکوفا شده است و هزینه چاپ یک کتاب بین ۶۰۰ تا دو هزار دلار متغیر بوده است. علاوه بر این، هیچ نهاد رسمی وجود ندارد که تعداد کتاب‌های فرهنگی منتشر شده سالانه را رصد یا حجم این فعالیت را ارزیابی کند و شاید بتوان گفت حرکت فرهنگی در عراق مستمر بوده، اما فاقد کسانی است است که آن را به طور نظام‌مند پیگیری و ارزیابی کنند.