آیا «بشار اسد» کنترل دستگاه های امنیت داخلی سوریه را از دست خواهد داد؟

میدل ایست نیوز: از آغاز ماه جاری میلادی، سوریه به تغییرات گسترده در دستگاه امنیت خود دست زده که بزرگ ترین تغییرات از زمان انفجار مقر سازمان امنیت ملی سوریه در ژوئیه 2012 بوده است. 6 مدیر بلندپایه دستگاه های امنیتی بازنشست شده یا ارتقا پیدا کرده اند و بیش از 50 مدیر هم درون وزارت کشور سوریه سمت های متفاوتی گرفته اند.

برخی این سطح از تغییرات را نشانه سیطره کامل دولت سوریه به ریاست «بشار اسد» بر دستگاه های امنیتی دانسته اند، اما شواهد بسیاری نشان می دهد که سلطه وی بر این بخش از حکومت بسیار محدود است.

در حالی که حکومت سوریه در حال انتقال از دوره تلاش برای بازپس گرفتن زمین ها از مخالفان به دوره تحکیم سلطه خود در اکثر بخش های سرزمین سوریه است، با چالش جدی رقابت دستگاه های متعدد امنیتی که در 8 سال گذشته فعالیت هایشان گسترش یافته روبه رو شده است.

شدت رقابت دستگاه های امنیتی برای سلطه بر مناطق گوناگون خاک سوریه چنان شدید است که گاه به دستگیر شدن مقامات برخی دستگاه ها توسط دستگاه دیگر هم می رسد.

دستگاه امنیتی سوریه که از میراث های «حافظ اسد» برای پسرش بود، متشکل از چند نهاد و یگان ویژه با اختیارات درهم آمیخته است و طوری طراحی شده که هیچ کدام نتواند آن قدر قدرتمند شود که ریاست جمهوری را تهدید کند.

این دستگاه پیچیده کارآیی و اهمیت خود را در درگیری های سال های اخیر سوریه نشان داد. به خصوص در وضعیتی که شکاف های مهمی در ارتش سوریه رخ داد و برخی افسران بلندپایه از آن فاصله گرفتند. اما نوع نزاع و اختیارات گسترده ای که دمشق به این دستگاه های امنیتی داد باعث شد که حجم اختلافات این نهادها به سطح بی سابقه ای برسد.

این دستگاه ها با کمک مستشاران و کارشناسانی در سال های گذشته کمیته های مردمی و شبه نظامیان تابع خویش ساختند تا بتوانند قدرت خود را افزایش دهند. تلاش برای جذب گروه های شبه نظامی تازه تأسیس هم بخش دیگری از تلاش های دستگاه های امنیتی در هم تنیده سوریه بود. در مواردی نیز برای جذب یا تأسیس این گروه ها از کمک های مالی فعالان اقتصادی هوادار حکومت سوریه استفاده می شد.

در این میان سه گروه توانستند در این رقابت از دیگر گروه ها پیشی بگیرند و سلطه بیشتری پیدا کنند. گروه اول اداره اطلاعات نیروی هوایی سوریه است که به طور خاص در حلب و حماة قدرت بالایی دارد و به سبب روابط تاریخی اش با «حافظ اسد» در تجهیز و تأمین مالی از توجه ویژه برخوردار شد. نیروهای «النمر» که تابع این دستگاه است نیز با ایران و روسیه روابط نزدیکی دارد.

گروه دوم دستگاه اطلاعات جنگی است که شهر درعا را در اختیار دارد و از قدیم با ساکنان مناطق جنوبی مرتبط است. این دستگاه روابط نزدیکی با روسیه دارد و با استفاده از همین روابط برخی از گروه های اپوزیسیون را هم درون خود جذب کرده است.

گروه سوم یگان چهارم با فرماندهی «ماهر اسد» برادر رئیس جمهور سوریه است که نیروهای شبه نظامی تابع آن دمشق و اطراف آن تا مرزهای لبنان را در کنترل خود دارند و از طریق قاچاق درآمدهای کلانی دارند.

رقابت این شبکه پیچیده امنیتی که گاه به مرز خشونت هم می رسد تا حد زیادی به منافع مادی هم مربوط می شود. به خصوص که درگیری ها نیز میان شاخه های فرعی این دستگاه ها در مناطق کوچک و بر سر درآمد یا نفوذ است.

در این میان، ایران و گروه های وابسته به ایران از لشکر چهار و دستگاه امنیت نیروی هوایی و چند دستگاه دیگر حمایت می کند. از سو دیگر، روسیه نیز در پی ایجاد سپاه پنجم ارتش سوریه برآمده تا نظامیان مخالف را در آن ادغام کند. این سپاه تابع وزارت دفاع سوریه است اما حقوق خود را از روسیه دریافت می کند و ستاد فرماندهی روسیه در پایگاه حمیمیم دستور می گیرد.

سران حکومت سوریه با تکیه بر افسران بلندپایه این دستگاه های امنیتی عملکرد این دستگاه ها را کنترل می کنند بدون آنکه دستوراتی را برای آنها صادر کنند. دخالت حکومت سوریه در این دستگاه ها از طریق عزل و نصب و جابه جایی صورت می گیرد. یکی از مؤثرترین چهره ها در این باره «علی مملوک» است که در ماه گذشته میلادی رئیس دفتر امنیت ملی سوریه شد و گفته می شود که معاون امور امنیتی بشار اسد نیز شده است.

او پس از انتخاب به مدیریت دفتر امنیت ملی سوریه، مذاکراتی را با سران دستگاه های امنیتی و کمیته هایی محلی و حتی نیروهای عشیره ای آغاز کرد تا از شدت تنش ها میان آنها بکاهد.

در موارد خاصی که معمولا ابعاد علنی پیدا نمی کند، بشار اسد شخصا در این پرونده ها دخالت می کند. یکی از این موارد درگیری شدید «رفیق شحاده» رئیس دستگاه امنیت جنگی با «رستم غزاله» رئیس دستگاه امنیت سیاسی در سال 2015 بود که پس از آن بشار اسد هردوی آنان را برکنار کرد و در ماه بعد رستم غزاله جان باخت.

در مواردی که بشار اسد صریحا دستوری را صادر می کند مقاومتی در برابر این دستور انجام نمی شود، اما دخالت های اسد در این پرونده بسیار محدود است و او ترجیح می دهد که با دخالت در این موضوعات برای خود هزینه تراشی نکند و به تصویر خود به عنوان حاکم مطلق آسیب نرساند.

براین اساس به نظر می آید که بشار اسد امکانات چندانی برای فشار آوردن جهت تعدیلات گسترده تری که غرب از وی انتظار دارد را در اختیار ندارد. دستگاه های امنیتی صرفا ابزارهایی نیستند که اسد آنها را برانگیزد یا سر جایشان بنشاند، بلکه مجموعه ای از گروه ها هستند که هر کس به اقتضای منافع و نفوذ خود آنها را جهت دهی می کند.